کشتار خواجه‌لی یا قتل‌عام خواجه‌لی ,کشتار خوجالی قتل عام قرن: Xocalı Soyqırım
کشتار خوجالی : Xocalı Soyqırımı
۲۶ فورال ۱۹۹۲ روز کشتار حداقل ۶۱۳ نفر از ساکنان خوجالی در اطراف شهر خواجه‌لی در ۲۵–۲۶ فوریه ۱۹۹۲ از جانب نیروهای مسلح ارمنستان و تاحدی کشورهای مستقل همسود(روسیه ) در طول اشغال قره‌باغ می‌باشد. با توجه به سمت جمهوری آذربایجان، دیدبان حقوق بشر، مرکز یادبود دفاع از حقوق بشر و دیگر ناظران بین‌المللی که قتل‌عام توسط نیروهای مسلح ارمنستان صورت گرفته‌است. پس از سقوط شهر خواجه‌لی در طی اشغال قره‌باغ، کشتار غیرنظامیان آذربایجانی در این شهر توسط ارتش ارمنستان به همراهی نیروهای ۳۶۶ ارتش روسیه در ۲۵ و ۲۶ فوریه سال ۱۹۹۲ اتفاق افتاد. بر اساس آمار دولت جمهوری آذربایجان در این کشتار ۶۱۳ نفر از غیر نظامیان از جمله ۶۳ کودک جان خود را از دست دادند.
سازمان دیده‌بان حقوق بشر آمار کشتار را مطابق گزارش سال ۱۹۹۳ مرکز هلسینکی بیش از ۱۶۰نفرو مطابق گزارش سال ۱۹۹۴ مرکز هلسینکی بیش از ۲۰۰ نفر اعلام کرده‌است و در زیرنویس سند اشاره شده، آمار ۲۰۰ کشته بیشتر قابل قبول است تا آمار احتمالی بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ کشته. از جمعیت ۶۳۰۰ نفری خوجالی در زمان حمله حدود ۳۰۰۰ نفر در شهر باقی‌مانده بودند و مابقی قبل از آغاز حمله شهر را ترک کرده بودند.
در این کشتار بیرحمانه که جنایت قرن نامیده میشود ، ۵۳نفر با مصادیق قتل بیرحمانه (سوزاندن، چهار میخ کردن، با بریدن سر یا کندن پوست آن و سایر قسمت‌های بدن، از حدقه خارج کردن چشم یا بریدن بخش‌هایی از بدن) کشته شده‌اند. همچنین هشت خانواده به‌طور کامل نابود شده، ۲۵ کودک هر دو والدین و ۱۳۰ کودک یکی از والدین خود را از دست دادند.عمق فاجعه تأ آنجا بیرحمانه است که منابع حقوق بشری از آن به عنوان قتل عام قرن در خوجالی یاد میکنند.
شواهدی از قتل‌عام
از عصر روز ۲۵ فوریه شهر در معرض آتش شدید توپخانه و تجهیزات زرهی سنگین قرار گرفته بود. در نتیجه آتش‌سوزی‌هایی در شهر رخ داده بود و در بامداد روز ۲۶ فوریه شهر تماماً به آتش کشیده شد. بیشتر اهالی با امید رسیدن به مرکز استان که در آن نزدیکی قرار داشت و ساکنین آن ترک آذربایجانی بودند، مجبور به ترک شهر شدند. تعداد آن‌ها ۱۵۵۰ نفر ذکر شده‌است. اما این هدف محقق نگردید و ساکنین در حین فرار در دره‌ای باریک در بین روستاهای نخجوانلی و پیرجمال مورد محاصره قرار گرفته و بیشترشان قتل‌عام شدند.
از بین محاصره‌شدگان افرادی به کوه‌ها و جنگل پناه برده و تنها عده قلیلی توانسته بودند خودشان را به آقدام برسانند. آنهایی که هم به آقدام رسیده بودند وضعیت چندان مساعدی نداشته و غالباً عزاداری می‌کردند. در محل عزاداری آوارگان ده‌ها جسد پاره‌پاره شده را به سردخانه موقت پشت مسجد انتقال دادند. به گزارش نیوزویک آن‌ها مردان غیرنظامی، زنان و کودکان خوجالی، یک قصبه جنگ زده در قره باغ کوهستانی هستند که مورد تاخت و تاز نیروهای ارمنی در ۲۵–۲۶ فوریه قرار گرفته‌است. بسیاری از آنان در حالی که تلاش برای فرار داشتند، کشته شدند؛ برخی قربانیان مثله و پوست سر برخی دیگر کنده شده‌است.
یکی از کسانی که توانسته بود، با وجود زخمی که بر پشت داشت خود را به آقدام برساند می‌گوید:
در داخل جنگل در حرکت بودیم که ناگهان به سمت ما تیراندازی شد؛ به محض شروع تیراندازی، جمعیت در حال حرکت، تیر خورده و افتادند. ابتدا زن من و بعد بچه‌ام تیر خورد… یکی دیگر از پناهندگان به اسم راضیه اسلان اوا که خانواده خود را در راه از دست داده بود این موضوع را تأیید می‌کند.
از سرانجام کسانی که در شهر مانده بودند نیز اطلاعی حاصل نشد و بنا به گزارش شاهدان عینی با توجه به حجم آتشی که روی شهر بود، به احتمال زیاد کشته شده‌اند.
در این زمینه تایمز لندن در روز بعد از حادثه گزارش می‌دهد که:
سربازان ارمنی بیش از ۴۵۰ نفر از آذربایجانی‌ها که بیشتر آن‌ها را زنان و کودکان تشکیل می‌دادند، در زمان ترک خواجه‌لی کشته و احتمال می‌رود که هزاران نفر مفقود شده و از ترس مرده باشند. کسانی که از قتل‌عام جان سالم به در برده و به شهر آغدام رسیده‌اند، زمان حمله را بامداد روز چهارشنبه عنوان کرده‌اند که در آن ۱۵۰۰ در دره‌ای محاصره شده‌اند. به گزارش همین روزنامه در روز بعد یعنی تا ۲۹ فوریه اسامی ۴۷۹ نفر از کشته شدگان در مسجد ثبت شده، ۲۹ نفر در قبرستان دفن شده‌است. این در حالی است که به اجساد دیگر قربانیان که در خواجه‌لی مانده بوده‌اند هنوز دسترسی وجود نداشته‌است.
توماس گولتز خبرنگار واشینگتن پست در آقدام در بخشی از گزارش خود در ۲۸ فوریه به نقل از یکی از خادمان مسجد آقدام سعید صادق اوف می‌نویسد:
… از روز چهارشنبه (روز کشتار) اسامی ۴۷۷ نفر از قربانیان، در مسجد به ثبت رسیده‌است…
عکاس رویترز یعنی فدریک لنگین نیز در این زمینه بیان کرده‌است که:
اجساد پخش شده در اراضی نشانه‌ای از بدترین قتل‌عام رخ داده در جنگ ۴ ساله بوده‌است. بنا به گفته شاهدان بسیاری اجساد مثله شده و پوست آن‌ها کنده شده بود. کسانی که مدت کوتاهی پس از واقعه با هلی کوپتر از اراضی دیدن کرده‌اند، این موضوع را تأیید کرده‌اند.
در مورد دیگری آناتول لیون گزارشگر تایمز لندن برای تهیه گزارشی از قتل‌عام خواجه‌لی به ناحیه سفر کرده بوده‌است که مشاهدات خود را در روز ۲ مارس ۱۹۹۲ در این روزنامه منتشر کرده‌است.او در بخشی از گزارش خود این‌گونه می‌نویسد:
زمانی که از کوه‌های پوشیده از برف پائین می‌آمدیم، اجساد پراکنده‌ای را دیدیم که به‌طور آشکار در زمانی که در پی فرار از مهلکه بودند کشته شده بودند و … از اجسادی که مشاهده کردیم، دو پیرمرد یک دختر بچه که بدنش با خون پوشیده شده بود را دیدیم. همه آن‌ها تیر خورده بودند. قسمت‌های پائینی بدن دختر بچه به دلیل سرما و شرایط سخت فشرده و سیاه شده بود. …
در گزارش دیگری همین خبرنگار تایمز لندن در ۳ مارس عنوان می‌کند که اجساد آوارگان قتل‌عام شده آذربایجانی در دره‌ای کوچک و بلندی‌های نزدیک خواجه‌لی اطراف آن پراکنده شده‌اند. این اتفاقات در روزنامه دی تایمز، ۳ مارس ۱۹۹۲ در خبری با عنوان «اجساد نشانِ محل انجام قتل‌عام» تأیید شده و به قساوت ارمنی‌ها در زمان کشتن آذربایجانیان اشاره شده‌است.
همه این شواهد حاکی از رخ دادن قتل‌عام علیه آذربایجانی‌ها بوده‌است و به تعبیر هلن وماک خبرنگار خارجی که خود در زمان قتل‌عام در آغدام حضور داشته‌است:
در حال حاضر تعداد افراد قتل‌عام شده به‌طور کامل مشخص نیست، اما تردیدی در اینکه غیرنظامیان آذربایجانی توسط نظامیان ارمنی در قله‌های برفی قره باغ قتل‌عام شده‌اند! وجود ندارد.
آمار کشتار
سازمان دیده‌بان حقوق بشر آمار کشتار را مطابق گزارش سال ۱۹۹۳ مرکز هلسینکی بیش از ۱۶۰ نفر و مطابق گزارش سال ۱۹۹۴ مرکز هلسینکی بیش از ۲۰۰ نفر اعلام کرده‌است و در زیرنویس سند اشاره شده، آمار ۲۰۰ کشته بیشتر قابل قبول است تا آمار احتمالی بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ کشته.مقامات رسمی ارمنستان در ایروان تنها کشته شدن ۲ آذربایجانی در زمان حمله به خوجالی را تأیید کرده‌اند…
گزارشگران خارجی حاضر در آغدام در آخرین روزهای فوریه نیز گزارش‌های مختلفی را در مراحل جمع‌آوری اطلاعات کشته شدگان ارائه داده‌اند. گزارشگر تایمز لندن تعداد کشته شدگان را در روز بعد از قتل‌عام ۴۵۰ عنوان می‌کند.بنابه گزارش دیگری در در دو روز بعد از قتل‌عام هویت ۴۷۷ نفر از قربانیان مشخص شده‌است. در برخی گزارش‌ها دیگر تعداد بیش از ۱۰۰۰ نفر به نقل از مقامات محلی عنوان شده‌است. برخی گزارشگران خارجی نیز کشته شدگان را بین ۹۰۰ تا هزار نفر نقل کرده‌اند
واکنش مجامع بین‌الملی
قتل‌عام خواجه‌لی توسط برخی مجامع ملی و بین‌المللی به رسمیت شناخته شده‌است. برای اولین بار در مجمع وزرای امور خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی که در سال ۲۰۰۷ قتل‌عام خوجالی مورد بررسی قرار گرفت و از آن بعد هر ساله مورد تأکید این سازمان قرار گرفته‌است. از هفتمین اجلاس مجالس کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی این مسئله شکل جدی تری به خود گرفته و مجالس کشورهای عضو برای به رسمیت شناختن قتل‌عام خوجالی و مجازات عاملین فراخوانده شده‌اند نهاد دیده‌بان حقوق بشر از دیگر این سازمان‌ها بوده‌است.
علاوه بر این در قطعنامه‌های سازمان همکاری اسلامی از دولت‌ها و سازمان‌های عضو، حضور فعال در کمپین عدالت برای خوجالی و مجازات عاملین طلب شده‌است. همچنین وزیران این سازمان در ماه ژانویه سال ۲۰۱۵ تفاهم نامه‌ای را به امضا رسانده‌اند که مطابق آن باید بر همکاری و حمایت همه‌جانبه در چارچوب کمپین عدالت برای خوجالی تأکید ویژه‌ای داشته باشند.
همچنین در برخی از ایالات آمریکا این قتل‌عام به رسمیت شناخته شده‌است. به‌طور مثال ایالت‌های هاوایی، نبراسکا، مونتانا و آیداهو در فوریه سال ۲۰۱۶ به وقوع پیوستن این کشتار را به رسمیت شناختند.
انعکاس مطبوعات وقت خارجی
- واشینگتن پست به عنوان یکی از اولین خبرگزاری خارجی در ۲۸ فوریه ۱۹۹۲: قربانیان قره باغ در شهر آذربایجانی (آقدام) به خاک سپرده شدند. در این گزارش اطلاعاتی راجع به کشتن زنان و کودکان و آوارگانی که در مساجد آغدام جای گرفته‌اند و نیز زخمی‌هایی که از خوجالی برای مداوا به بیمارستان آغدام آورده‌اند، ارائه می‌دهد.
- تایمزلندن، ۲۷ فوریه ۱۹۹۲: سربازان ارمنستان صدها نفر از خانواده‌های آذربایجانی را که در پی فرار از محاصره بودند قتل‌عام می‌کند.
- نیویورک تایمز، ۳ مارس ۱۹۹۲: اطلاعاتی در زمینه قتل‌عام انجام شده توسط ارامنه به دست رسیده‌است. نیویورک تایمز بر اساس اطلاعات حاصل شده از گزارش‌ها به ویژه خبرگزاری رویترز و ایتارتاس این خبر را یک هفته پس از وقوع قتل‌عام مخابره می‌کند و اعلام می‌کند که دربارهٔ قتل‌عام انجام شده توسط ارامنه شواهد جدیدی به دست آمده‌است.در گزارش دیگری که توسط این روزنامه در ۵ مارس ۱۹۹۲ با عنوان «آخرین خداحافظی در آذربایجان» به نقل از آسوشیتد پرس گزارشی از دفن قربانیان در قبرستان آقدام ارائه می‌دهد.
- واشینگتن تایمز؛ روز ۲ مارس ۱۹۹۲: حمله ناگهانی ارامنه آذربایجانیان را کشت و آواره ساخت. به ابعاد قتل‌عام آذربایجانیان می‌پردازد.واشینگتن تایمز؛ روز ۳ مارس ۱۹۹۲: وحشت در بین آذربایجانیان. در این گزارش مشاهدات برایان کلین روزنامه‌نگار واشینگتن تایمز در آغدام و نیز مشاهداتی از خبرنگار روسی و عکاس رویترز یعنی فدریک لنگین انعکاس یافته‌است.
- ساندی تایمز، تاریخ ۸ مارس ۱۹۹۲: خوجالی با مغازه‌های کسادش و با خیابان‌های خاکی بدون درختش یک شهر بی درآمد آذربایجانی بود؛ اما در زمانی خانه هزاران آذربایجانی بود که در زمان‌های شاد به مزارع و غازهای در حال پرواز نگاه می‌کردند. شهری که هفته قبل از روی نقشه محو شد.
- دی تایمز، تاریخ ۳ مارس ۱۹۹۲: اجساد نشانِ محل انجام قتل‌عام. لیون در این گزارش به قساوت رخ داده در زمان کشتن آذربایجانیان اشاره می‌کند.
- مجله تایم، تاریخ ۱۶ مارس ۱۹۹۲: قتل‌عام در خوجالی. ژیل سمولو به گزارش از یوری زاراخووی، چ خبرنگار این روزنامه در آغدام، در این شماره ابعاد این قتل‌عام را مورد توجه قرار داده‌است.
- ایندیپندنت؛ تاریخ ۵ مارس ۱۹۹۲: آوارگان و قبرهای تازه قتل‌عام انجام شده توسط ارامنه را تأیید می‌کند-آذربایجانی‌ها در جنگ شکار می‌شوند. روزنامه ایندیپندنت، در این گزارش شواهدی را بر اساس گزارش خبرنگار خود در آغدام، هلن وماک ارائه می‌دهد.ایندپندنت، تاریخ ۶ مارس ۱۹۹۲: ارامنه آذربایجانی‌ها را گروگان گرفته‌اند. ایندپندنت در این گزارش اطلاعاتی از مذاکرات انجام شده دربارهٔ آزادی ۶۰۰ گروگان آذربایجانی ارائه داده‌است.ایندپندنت، تاریخ ۸ مارس ۱۹۹۲: در ۸ مارس نیز همین روزنامه ایندپندنت تحلیلی در این زمینه با عنوان قره باغ قربانی انتقام جویی ارائه داده‌است.
- مجله نیوزویک، تاریخ ۱۶ مارس ۱۹۹۲؛ چهره قتل‌عام. پاسکال پریویت به همراه استیو لی و این در نیوزویک گزارش‌ها هولناکی از وقایع خوجالی در این گزارش ارائه داده‌است.مجله نیوزویک در شماره دیگر؛ تاریخ ۱۹ نوامبر، سال ۱۹۹۳ به نفوذ لابی ارامنه در تحریف اطلاعات رسیده به دولت آمریکا داشته و تعجب آنان از اوضاع قره باغ و کشتار ارامنه و اخراج آذربایجانیان از قره باغ را تحلیل کرده‌است.
- گاردین، تاریخ ۳ مارس، ۱۹۹۲: قره باغ به قاتلانش داده میشود. گاردین در این گزارش شواهدی را بر اساس گزارش‌ها ارسال شده توسط خبرنگارش کارل والدروم در خانکندی و برایان کلین خبرنگار رویتر در آغدام ارائه داده و اذعان به وجود قتل‌عام گسترده در خوجالی کرده و تحویل آن به ارامنه توسط نیروهای نظامی و تجهیزات زرهی هنگ ۳۶۶ موتوری روسیه و ارتش ارمنستان را بررسی کرده‌است. گاردین، تاریخ ۲ سپتامبر ۱۹۹۳: جایی برای پنهان کردن بحران آوارگان آذربایجانی‌ها وجود ندارد.
در این مقاله گاردین گزارشی از اخراج آذربایجانیان توسط ارمنستان و بدون توجه به مطالبات سازمان ملل متحد به سمت مرزهای ایران و پنهانکاری رسانه‌ها در این زمینه پرداخته‌است.
- بی جی بوستون گلوب، تاریخ ۳ مارس ۱۹۹۲: اتهام کشتار ۱۰۰۰ آذربایجانی؛ به گزارش پاول کوئین ارامنه ۱۰۰۰ آذربایجانی را کشتند.[۱۲۷]
- روزنامه د ایج ملبورن، تاریخ ۶ مارس ۱۹۹۲؛ تعداد کشته شدگان خوجالی به‌طور کامل مشخص نشده‌است؛ اما انجام قتل‌عام مشخص است.
- ترود مسکو؛ تاریخ ۶ مارس ۱۹۹۲: گزارشی با عنوان تراژدی قره باغ انتشار داده‌است.
- روزنامه پراودا، تاریخ ۷ مارس ۱۹۹۲: فاجعه در خوجالی.
- روزنامه اسووبودا چاپ روسیه، تاریخ ۱۲ جون ۱۹۹۲: تراژدی که نمی‌تواند توسط عاملانش توجیه شود. اسووبودا در این شماره گزارشی از در خواست سازمان‌های حقوق بشری برای ترک شهر خوجالی توسط عاملان قتل‌عام این شهر ارائه داده‌است.
- روزنامه روسی کومسوملوس، تاریخ ۳ مارس ۱۹۹۲:خوجالی: شب هنوز تمام نشده‌است. اولگ الکساندرویچ لیتوین، عکاس واحد خبر این روزنامه، گزارشی تصویری از اتفاقات افتاده در خوجالی، کشته شدگان و اجساد انتقال داده شده به مساجد آغدام، آوارگان جنگی در مساجد و مردان، زنان، کودکان و سالخوردگان زخمی ارائه داده‌است.
