دکترمحمد حسین یحیایی; روابط ایران و آذربایجان از تنش به بحران

چند روزی از انقلاب بهمن 1357 نگذشته بود که خمینی حکم داد و فرمان راند تا انقلاب به کشور های مسلمان با اکثریت شیعه صادر شود.آذربایجان در آن موقع در ترکیب اتحاد جماهیر شوروی بود و ایران شانس صادرات انقلاب ارتجاعی خود را به آن نداشت ولی عراق در دسترس بود و تلاش در این راستا یکی از عوامل مهم در جنگ بیهوده و ویرانگری شد که همه منابع اقتصادی و بخش مهمی از نیروی انسانی را بلعید و نشانه های آن هنوز هم در اقتصاد دو کشور مشاهده می شود. صدور انقلاب همچنان ادامه داشت و منابع اقتصادی کشور را می مکید که فروپاشی اتحاد شوروی رخ داد و جمهوری آذربایجان از ترکیب آن خارج شد و زمینه برای شیفتگان صدور انقلاب به آذربایجان فراهم آمد. در چند سال نخست که آشوب و کشمکش بر سیاست آذربایجان حاکم بود و بازیگران دست چندم سیاسی وارد صحنه می شدند تا نقش آفرینی کنند، جنگ در جنوب قفقاز بین جمهوری ارمنستان و آذربایجان شعله ور شد و 20 درصد از خاک آذربایجان به تصرف ارمنستان درآمد.

جمهوری اسلامی ایران در همه این مدت به صدور انقلابش فکر می کرد، کمیته های امام در مناطق فقیر نشین آذربایجان مواد غذایی و… پخش می کردند و جوانان روستایی و گاهی شهری را با پشتوانه های مذهبی به شیوه و طرق گوناگون به ایران می آورند تا در حوزه های علمیه خود شستشوی مغزی دهند. البته در این راستا موفقیت هایی هم به دست آوردند و برخی از فتوا های جنایت ( قتل یک نویسنده با فتوای فاضل لنکرانی ) از سوی همین جوانان به اجرا در آمد.

بعد از تثبیت حکومت در آذربایجان شرکت های بزرگ نفتی بسوی باکو سرازیر شدند و قرارداد های مهم و پر حجم مالی با دولت باکو بستند تا نفت و گاز جمهوری آذربایجان و حوزه دریای خزر را به اروپا برسانند، در این مذاکرات و قراردادها هیچگونه امتیاز و جایگاهی به ایران داده نشد، زیرا ایران هنوز به فکر صدور انقلاب و دیدگاه های ارتجاعی خود بود. جمهوری آذربایجان با استفاده از امکانات مالی و فروش نقت موقعیت خود را تحکیم و در فعالیت های جهانی سیاست، موسیقی، ورزش، همایش بین المللی و…شرکت فعال می کرد و با همه کشور های جهان بویژه اسرائیل و ترکیه روابط اقتصادی خود را گسترش می داد. با اینکه در قانون اساسی اش « لائیک » قید شده و همه انسان ها با هر دین و آئینی ( حتی بی دین و خدا ناباور ) در مقابل قانون یکسانند و قانون مدنی حق زن و مرد را یکسان می داند، در سازمان کشور های اسلامی نیز عضویت دارد و شاید به همین دلیل باشد که تا کنون هم دفتر نمایندگی سیاسی خود ( سفارت ) را در اسرائیل افتتاح نکرده است ولی رابطه تجاری خود را با اسرائیل هر روز گسترش می دهد، دید و بازدید های سیاسی هم همچنان ادامه دارد، در سال 2009 « شیمون پرز » رئیس جمهور وقت اسرائیل از باکو دیدن کرد و در سال 2012 « لیبرمن » وزیر امور خارجه وقت اسرائیل جمله خیلی مهمی بر زبان آورد و گفت: آذربایجان برای ما از اهمیت ویژه ای برخوردار است و حتا رابطه با آن از رابطه با فرانسه برای ما مهمتر است، باید یادآور شد که بیش از 40 درصد از نفت مصرفی اسرائیل از آذربایجان ( بندر جیهون ) تامین می شود و باز هم باید گفته شود که اسرائیل از نخستین کشور هایی بود که جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت.و در مجموع، این سیاست ها و روابط نظامی و اقتصادی اسرائیل و آذربایجان خوشآیند جمهوری اسلامی ایران نیست، شاید به همین دلیل باشد که ایران هم در همه این مدت از ارمنستان حمایت کرده، سوخت و مواد غذایی به آن کشور رسانده و روابط سیاسی و اقتصادی خود را با آن گسترش داده است تا پایگاهی در مقابل آذربایجان داشته باشد.

در ماه های پایانی سال 2020 بود که بعد از سال ها خاموشی ( برخورد های مرزی گاهی رخ می داد ) غرش توپ ها در منطقه « توورز » ( طاووس ) به صدا در آمد و بعد از مدتی به جنگ 44 روزه منتهی شد که در آن هزاران جوان از دو طرف به خاک و خون غلتیدند ولی بخش مهمی از خاک آذربایجان از تصرف ارمنستان خارج شد، در این جنگ ترکیه و پاکستان از جمهوری آذربایجان حمایت مستقیم کردند و سلاح های مدرن اسرائیل هم در پیروزی آذربایجان سهم بزرگی داشتند.در جشن پیروزی آذربایجان رجب طیب اردوغان شرکت کرد و شعر « آیریلیق » را خواند که خشم مقامات سیاسی ایران را بر انگیخت. سفیر ترکیه به وزارت امور خارجه خوانده شد تا عدم رضایت ایران از این شعر خوانی به آنکارا گزارش شود، هنفته ها این تنش ادامه یافت و مقامات دو کشور به هم تاختند ( لفظی ) تا بار دیگر روابط به روال عادی برگشت ولی نزدیکی آذربایجان به اسرائیل از یک سو و سینه سپر کردن ترکیه در

حمایت از جمهوری آذربایجان و کشور های ترک زبان خشم تهران را بر انگیخت و آن خشم تبدیل به آتش زیر خاکستر شد. هرچند در روز های جنگ بین آذربایجان و ارمنستان برخی از مقامات و امام جمعه های مناطق ترک نشین از آذربایجان حمایت می کردند، ولی از اینکه جمهوری اسلامی به بازی گرفته نمی شد و خارج از معادلات سیاسی و اقتصادی منطقه قرا گرفته بود مقامات سیاسی و نظامی تهران به شدت آزده خاطر و عصبی شده بودند. همزمان یک رزمایش گسترده نظامی با شرکت ترکیه، پاکستان و جمهوری آذربایجان با عنوان « سه برادر » بر شدت این عصبانیت افزود و شعار ها بر علیه آذربایجان افزایش یافت تا حادثه عبور کامیون ها از خاک آذربایجان پیش آمد.

جمهوری آذربایجان از مدت ها پیش یادآور می شد که با توافق بین ارمنستان و آذربایجان که فدراسیون روسیه هم به آن نظارت دارد سه منطقه ، فضولی، جبرائیل و زنگیلان در کنار رود « ارس » آزاد شده و بخشی از خاک آذربایجان است در نتیجه کامیون های حامل بار بعد از گذر از مرز به خاک آذربایجان وارد می شوند و باید حق ترانزیت بپردازند و مبلغ آن هم 130 دلار برای هر کامیون تعیین شده است، ولی مدت هاست کامیون های ایرانی از پرداخت آن خوداری می کنند و در ماه های اخیر ده ها کامیون از آن عبور کرده اند. الهام علی اوف رئیس جمهور آذربایجان در گفتگو با خبرگزاری آناتولی ترکیه گفت: ما بار ها به ایران تذکر داده درخواست کرده ایم که کامیون های ایرانی بدون مجوز وارد خاک آذربایجان می شوند و جاده ترانزیت « گوروش قاپان » در کنترل جمهوری آذربایجان است، در نتیجه 2 راننده در این گذرگاه دستگیر شدند. این حادثه تنش بین دو کشور را به شدت بالا برد .

« سید حسن عاملی » نماینده خامنه ای در اردبیل به آذربایجان هشدار داد و فریاد برآورد که با دم شیر بازی نکنید، و همزمان از سپاه خواست قدرت نمایی کند. در مقابله با این گفتار و رجز خوانی بی محتوا« المان محمدوف » یکی از نمایندگان پارلمان جمهوری آذربایجان گفت: آذربایجان آن دم را قطع می کند. در حالی که تنش رو به افزایش بود « علی مطهری » نماینده پیشین مجلس در تویتر خود نوشت: ایران باید در مقابل طرح خائنانه جمهوری آذربایجان، ترکیه و اسرائیل مبتنی بر ایجاد دالان « زنگزور » که رابطه ( مرز ) ارمنستان را با ایران از بین می برد و یکی از راه های ایران به اروپا را مسدود می کند به هر قیمتی بایستد، جمهوری آذربایجان به جای خیانت به مادر خود ایران ، بهتر است به دامان مادرش بازگردد و گرنه همان درسی را که صدام گرفت دریافت خواهد کرد ( شگفت انگیز است که علی مطهری مرتجع نشانه دار، صدام را یادآور می شود که ایالات متحده به زیرش کشید نه جمهوری اسلامی )، به هر حال بازار مکاره داغ است و مطهری ایران را مادر می خواند و به کشور مستقل دیگری زبان درازی می کند که می تواند پیآمد های ناگواری داشته باشد. البته « سعید خطیب زاده » سخنگوی وزارت امور خارجه هم می گوید: نه مرزی عوض شده و نه ایران آن را می پذیرد. یعنی به دیگر سخن ایران توافق و قرارداد بین ارمنستان و آذربایجان را به رسمیت نمی شناسد. این هم نشانگر آن است که جمهوری اسلامی از اینکه وارد بازی نشده و یا راهش ندادند ناراحت و ناخشنود و حتی عصبی است. زیرا توافق بین ارمنستان و آذربایجان با نظارت فدراسیون روسیه به امضاء رسیده و نیرو های صلح روسیه هم در منطقه مستقر شدند.

در حالی که تنش بین دو کشور در حال گسترش بود و ابعاد وسیعتری بخود می گرفت، ناگهان نیرو های نظامی جمهوری اسلامی ایران دست به رزمایش نظامی با نام « فاتحان خیبر » در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان زدند که تا امروز بی سابقه بود. در این رزمایش تیپ 216 زرهی، تیپ 25 توپخانه، گروه های پهبادی، گروه 433 مهندسی رزمی همراه با بالگرد ها و… شرکت کردند، فرماندهان رزمایش حساسیت به مرز های شمالغربی را یادآور شدند و گفتند که ما فعالیت و تحرکات اسرائیل را رصد می کنیم و مخاطب ما اسرائیل است. « محمد پاکپور » فرمانده نیروی زمینی سپاه گفت: دولت های همسایه بهتر از هر کسی دلایل این رزمایش را می دانند، هدف ما جلوگیری از تغییر مرزها در کشور های همسایه است این تغییرات مخل امنیت ما و خط قرمز ما است. این گفتار نشانگر آن است که نظامی ها بیشتر از سیاسی ها تصمیم گیری می کنند و کشور را بار دیگر برای رسیدن به اهداف و امیال خود به خطر می اندازند.هرچند وزرای خارجه سه کشور ایران، آذربایجان و ترکیه در تهران در آینده نزدیک نشست خواهند داشت و « آرارات میرزویان » وزیر خارجه ارمنستان هم در تهران بود،« خامنه ای » هم وارد میدان شد و در دیدار مجازی با فرماندهان و فارغ التحصیلان دانشکده افسری گفت: ارتش بیگانه در منطقه مایه ویرانی است… آن کسانی که با توهم تکیه به دیگران گمان می کنند، امنیت خود را تامین می کنند به زودی سیلی خواهند خورد، البته خامنه ای نمی گوید که این سیلی از سوی چه کسانی زده خواهد شد، بدنبال آن کاسه لیسان رژیم هم وارد میدان شدند تا به تکرارسخنان خامنه ای بپردازند، در این راستا « مجتبی ذوالنوری » عضو کمسیون امنیت ملی مجلس پیش قدم شد و گفت: ترکیه و آذربایجان اگر منافع ایران را تهدید کنند و با دم شیر بازی کنند سیلی می خورند و « کمال خرازی » وزیر امور خارجه پیشین و رئیس شورای راهبردی روابط خارجی هم ادامه می دهد و با هشدار یادآور می شود: رهبران آذربایجان مراقب باشند که با اشتباه استراتژیک آتش جنگ را شعله ور نکنند، اسرائیل در آذربایجان لانه کرده و هدف شومی در سر دارد.

هنوز این سخنان با چاشنی تهدید ادامه دارد که رزمایش سه روزه ( 13 تا 16 مهرماه ) آذربایجان با ترکیه در جمهوری خود مختار نخجوان با نام « برادری خدشه ناپذیر » آغاز شده و در آینده نزدیک با گرجستان هم رزمایش دیگری در تفلیس برگزار خواهد شد.

آنچه مسلم است جمهوری اسلامی با بزرگترین بحران اقتصادی و اجتماعی خود روبرو شده است، تولید ناخالص داخلی به سرعت و شدت افت می کند، از ارزش پول ملی کاسته می شود، کسری بودجه از حجم بودجه پیشی گرفته، تورم همراه با رکود اقتصاد را فلج و قفل کرده است، کارگران، آموزگاران، بازنشستگان و اقشار گوناگون اجتماعی با امرار معاش و تهیه خوراک درگیرند، در این شرایط رژیم برای برون رفت از بحران فراگیر ممکن است به ماجراجویی دست بزند تا نظامی ها تقویت شوند و جامعه را در مسیری قرار دهند که تنش با کشور های همسایه به بحران بدون بازگشت تبدیل شود…

محمد حسین یحیایی

mhyahyai@yahoo.se