İranla ABŞ arasında dolayı danışıqlar; Sanksiyaları ləğv etmək mümkündürmü?

3 Aprel 2021

JCPOA anlaşmasının üzvləri olan İran, Rusiya, Çin, İngiltərə, Fransa və Almaniya ilə birlikdə üzbəüz görüşmək üçün Vyanaya gəlməyi qəbul etdilər və ABŞ hökuməti Vyanaya bir nümayəndə göndərəcəyini söylədi. ABŞ-ın JCPOA danışıqlarına qatılması planlaşdırılmır, lakin sanksiyaların ləğvi şərtləri dolayısı ilə İslam Respublikası və ABŞ ilə əlaqə quracaq. İranla ABŞ arasında Vyanada dolayı danışıqlarda sanksiyaların qaldırılacağını gözləmək olarmı?

***

İslam Respublikası Atom Enerjisi Təşkilatının rəhbəri və JCPOA nüvə anlaşması üçün danışıqlar qrupunun üzvü Əli Əkbər Salehi “Clubhouse” sosial şəbəkəsində çıxdı və İran və ABŞ-ın hansı ölkənin JCPOA’ya qayıtmaq üçün ilk addımı atın ölkə olmasının həll edildiyini və “texniki danışıqlara” başladıqlarını dedi.

İslam Respublikasının lideri Ayətullah Əli Xamenei və ABŞ Prezidenti Joe Biden bir-birlərini ilk addımı atmağa, yəni İranda yüzdə 20 zənginləşdirməni dayandırmağa və ABŞ-ın İrana qarşı sanksiyaları tamamilə ləğv etməyə çağırdılar və İranda sanksiyaların qaldırılmasının “gərçəkliyini ölçdükdən” sonra JCPOA-dakı öhdəliklərinə qayıdacaq dedi.

İki tərəf üçün bu şərt, sanksiyaların ləğvi üçün bu günə qədər çıxılmaz vəziyyət yaratdı, ancaq indi İran tərəfinə görə, bu məsələ həll edildi və İran və ABŞ dolayı yolla sanksiyaların necə qaldırılacağını müzakirə edəcəklər. Ayətullah Xamenei hökuməti ABŞ-la təmasa keçməməsi barədə xəbərdar etdi və ABŞ-la birbaşa əlaqə qurmalarına icazə verdi. Bu şərtlər daxilində Donald Trump administrasiyasının İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaların ləğvi necə mümkündür?

Tramp administrasiyası JCPOA müqaviləsindən təxminən üç il əvvəl çıxdı və əvvəlcə razılaşma ilə qaldırılan bütün sanksiyaları yenidən qüvvəyə gətirdi, daha sonra iki il ərzində İrana qarşı bəzi geniş miqyaslı yeni sanksiyalar tətbiq etdi və bəzi İran qurumları və fərdləri nüvə sanksiyaları xaricində terrorizm və insan hüquqları ilə əlaqəli sanksiyaların müxtəlif siyahılarına əlavə edildi.

Bu vəziyyətə cavab olaraq, İslam Respublikası əvvəlcə JCPOA müqaviləsini bir il ərzində tamamilə həyata keçirdi, lakin sonra tədricən öz öhdəliklərini yerinə yetirməkdən çəkindi, 20 faiz zənginləşdirməyə başladı və 5 faiz zənginləşdirilmiş və icazə verilən hədindən on dəfə daha çox zənginləşdirdi. Müxtəlif inkişaf etmiş uraniyum zənginləşdirmə maşınlarını quraşdırdı və istifadə etdi, uraniyum zənginləşdirilməyəcəyi Fordow təsisini yenidən açdı və nəhayət protokolları dayandıraraq IAEA yoxlamalarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldı.

Belə bir vəziyyətdə İran və ABŞ-ın JCPOA öhdəliklərinə qayıtmağa hazır olduqlarını bildirdikləri bir mərhələyə qədəm qoyduqları görünür.

JCPOA razılaşmasına qədər gedən danışıqların təcrübəsi göstərir ki, ediləcək ən böyük şey, hər iki tərəfin əvvəlcə razılaşmanı pozmağı dayandırması və sonra addım-addım geri çəkilməsi və eyni zamanda, qarşı tərəfin hərəkətlərinə uyğun hərəkət etməsidir.

Başqa sözlə, tərəflərin sanksiyaların ləğv edilməsinə razı olmaqdan başqa çarələri yoxdur ki, İslam Respublikası əvvəlcə nüvə proqramını daha da inkişaf etdirməkdən çəkinsin və uraniyum zənginləşdirmə maşınlarını JCPOA xaricində toplasın və bunun qarşısında məsələn ABŞ İran hökumətin dondurulmuş varlıqlarının bir hissəsini buraxsın.

Sonra 20 faiz zənginləşmənin dayandırılması və məhsullarının toplanması və zənginləşdirilmiş uraniyum ehtiyatlarının azaldılması və Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi müfəttişlərinin İrana qaytarılması ilə vəziyyət İslam Respublikası və ABŞ üçün mövcud olan səviyyəyə çatacaqdır. Yəni Trump administrasiyası 2016-cı ilin mayında JCPOA-dan ayrılmadan əvvəl.

İran və ABŞ-ın öhdəliklərini başqa bir şəkildə yerinə yetirməyə qayıdacağını təsəvvür etmək çətindir, bu da əlbətdə ki, ABŞ-ı İrana şans verməyə çağıran Ayətullah Əli Xameneinin irəli sürdüyü şərtlərə ziddir. Sanksiyaların ləğvinin gərçəkliyinin ölçülməsi daha sonra İran JCPOA-nın tam tətbiq olunmasına dönəcəkdir. Bu vəziyyət Xameneinin danışıqlar zamanı qoyduğu icraedilməz şərtlərə bənzəyir və onun yaratdığı dalana görə danışıqlar iştirakçıları Ayətullah Xameneinin etibarının zədələnməməsi üçün və əlbəttə onun fikrincə bu şərtlərdən geri çəkildilər.

Şübhə yoxdur ki, İslam Respublikası sanksiyaların ləğvinə çox ehtiyac duyur. Sanksiyaların başlaması ilə ölkənin neft gəlirləri ildə 100 milyard dollardan 8 milyard dollara çatdı və eyni məbləğ İran xaricindəki banklara tətbiq olunan maliyyə sanksiyaları ilə bloklandı. Prezident Həsən Ruhani, 2020-ci ilin ölkəni idarə etmək üçün İslam Respublikasının qurulmasından bəri ən çətin illərdən biri olduğunu və sanksiyaların ləğvi halında daha çox zərərin qarşısını alacağını söylədi.

Bu vəziyyət Ayətullah Xameneini ABŞ-ın sanksiyalarını ləğv etmək üçün şərtlərindən imtina etməkdən başqa bir yol qoymur və sanksiyaların ləğvi hər iki tərəfin qarşılıqlı hərəkətləri şəklində ediləcəkdir. Ancaq Biden İrana dair vəd etdiyi siyasəti həyata keçirmək üçün ardıcıl olacaqsa, bu yeni gərginliyin başlanğıcıdır.

JCPOA’a qayıdaraq Biden hökuməti, Xameneinin “qırmızı xətt” adlandırdığı və müzakirəyə qoyulmayan İranın ballistik raket proqramını və regional siyasətini məhdudlaşdırmaq istədiyini söylədi. Trump administrasiyasının JCPOA-dan ayrılaraq həyata keçirmək istədiyi məqsəd, Biden rəhbərliyinin JCPOA qayıtmaqla nail olmaq istəməsidir.

iranwire