مرگ زنان کارگر؛ داستان حجاب اجباری، دستگاه‌های قدیمی و کارگاه‌های غیرمجاز
مرگ یک کارگر زن جوان به‌دلیل گیر کردن شال او و کشیده‌شدنش به داخل دستگاه در ایران، بار دیگر توجه افکار عمومی را به ناایمن بودن شرایط محیط کار در ایران معطوف کرد.
بر اساس اطلاعات منتشر شده در رسانه‌های ایران، این کارگر ۲۶ ساله هنگام کار با دستگاه دکل (تزریق پلاستیک) در کارگاهی در محدوده بلوار رسالت نیشابور، دچار حادثه شد و جان باخت.
خبرگزاری‌های رسمی ایران بدون اینکه هویت این کارگر را فاش کنند یا توضیحی درباره جزییات این فاجعه ارائه کنند، به نقل از «رضا علیزاده»، جانشین فرمانده انتظامی شهرستان نیشابور نوشته‌اند که پرونده قضایی تشکیل شده است و با دستور تخصصی مقام قضایی، تحقیقات تخصصی و کارشناسی در خصوص سایر ابعاد این حادثه ادامه دارد.
«ایران‌وایر» به این بهانه، با یک منبع آگاه درباره جزییات این حادثه و یک کارگر آسیب‌دیده به‌دلیل مشابه درباره وضعیت ایمنی در محیط کار، به ویژه برای زنان صحبت کرده است.
***
کسی نامش را نمی‌داند و تصویری از او منتشر نشده است. می‌دانیم که کارگر بوده است. ۲۶ ساله و مادر دو فرزند که از بیمه تامین اجتماعی محروم بوده و در منطقه صنعتی کریم‌آباد در بلوار رسالت، در یکی از ده‌ها کارگاه غیرمجازی که مشغول فعالیت بوده‌اند، کار می‌کرده است.
یک کارگر شاغل در کارگاهی صنعتی که نمی‌خواهد نامش فاش شود، به ایران‌وایر درباره این کارگاه‌ها می‌گوید: «روستای کریم‌آباد یکی از محروم‌ترین مناطق نیشابور است. از چند سال قبل این روستا تبدیل شد به محل ده‌ها کارگاه غیرمجاز که اغلب کارگرانش را زنان نیازمندی تشکیل می‌دهند که به‌واسطه نداشتن تحصیلات و فقر مفرط، مجبورند برای گذران زندگی، شرایط غیرانسانی کارگاه‌ها را تحمل کنند. همکاران این زن گفته‌اند او حین کار پیچ مهره از دستش رها شده و وقتی برای برداشتن پیچ خم شده، بال شالش در دستگاه رینگ گیر کرده و سرش را به داخل کشیده و موجب مرگ او شده است.»
این فرد آگاه با اشاره به وجود ده‌ها کارگاه غیرمجاز در این منطقه اضافه می‌کند: «در کریم‌آباد کارگاه‌هایی وجود دارد که هرکدام در شرایط استاندارد هم نیازمند نیروی کار ماهر هستند و هم محصولی که تولید می‌کنند باید از کیفیت برخوردار باشد، چون تبعات استفاده از محصول نامطلوب تولیدی برای مصرف کننده نیز می‌تواند گران تمام شود. مثلا همین خانم کارگر در یکی از کارگاه‌های قالب‌سازی با دستگاه تزریق پلاستیک کار می‌کرده، اما شواهد نشان می‌دهد نه ایشان در این زمینه مهارت و تخصص داشته و نه شرایط کارگاه ایمن بوده، وگرنه می‌دانسته که حفظ فاصله ایمن از رینگ دستگاه تزریق باید چقدر باشد.»
حجاب اجباری و مرگ زنان کارگر
این نخستین بار نیست که پوشش ناایمن و نامناسب در محیط کار، به مرگ یک کارگر منجر می‌شود.
«مرضیه طاهریان»، کارگر ۲۱ ساله شیفت شب در کارخانه «نساجی کویر سمنان» بود. در یکی از شب‌های کاری، مقنعه این کارگر در دستگاهی که با آن کار می‌کرد گیر کرد و سپس سر و بدنش به درون دستگاه کشیده شد و جانش را ستاند.
خبر کشته‌شدن مرضیه در آبان۱۴۰۰، واکنش‌های زیادی به‌همراه داشت و به همین سبب مقامات مسوول، وعده «بررسی دقیق» داده و گفتند «به‌زودی مشخص خواهد شد که بی‌احتیاطی از جانب چه کسی بوده و چرا این مرگ ناگوار رخ داده است؟»
اما روشن است که لباس و پوشش این کارگر جوان برای محیط کار ایمن نبوده و دستگاهی که با آن کار می‌کرده نیز زنگ خطر اضطراری نداشته، و مهم‌تر اینکه او به‌عنوان زنی جوان، تجربه کافی و آموزش کارآمد برای کار با دستگاهی آنچنان خطرناک در دل شب را نداشته است.
پیش‌از‌این، یک فرد آگاه درباره جزییات حادثه رخ داده برای مرضیه طاهریان به «رادیو زمانه» گفته بود که دستگاه‌هایی که مرضیه با آن‌ها کار می‌کرده نه‌تنها قدیمی و فرسوده بوده، بلکه نقص فنی محرز هم داشته‌اند: «همه کسانی که برای مدتی اپراتور رینگ ۱ و ۲ در سالن قدیم، یا همان سالن A بودند، متفق‌القول معتقدند که این دو دستگاه پارگی پیوند وحشتناکی دارند. نقص فنی دستگاه‌ها باعث می‌شد مرضیه به‌صورت پیوسته در میان دو رینگ در حال دویدن باشد. در ۱۰ دقیقه آخر هر شیفت، فشار کاری اپراتورهای رینگ به بالاترین حد خود می‌رسد. بوبین‌های خالی باید تعویض شده باشد، دستگاه پارگی پیوند نداشته باشد، پیچیدگی دور سیلندرها برطرف شده و واحدهای غیرفعال باید فعال شوند و همه قطعات رینگ باید صحیح و سالم به اپراتور شیفت بعد تحویل شوند. هر کارگر، دو دستگاه رینگ را طی هشت ساعت کاری نگه‌می‌دارد که هر دستگاه شامل ۱۲۰۰ واحد است، علاوه‌بر اینکه عملا تمام مدت کاری را در حال دویدن بین دستگاه‌هاست، در پایان شیفت هم با سرعت بالا باید نخ‌کشی و پیوند واحدهای غیرفعال را انجام دهد.»
خرداد۱۳۹۸ نیز خبرگزاری «ایلنا»، از کشته‌شدن زن کارگری که در یک انبار ضایعات در روستای بوجخک نیشابور کار می‌کرد خبر داده بود. براساس این گزارش، لباس این زن بین دستگاه فشرده‌سازی ضایعات پلاستیک گیر کرده و دستگاه آن را به‌سمت خود کشیده و مرگ دردناک زن را منجر شده بود.
یک زن کارگر شاغل در فرودگاه بین‌المللی تهران که خود به‌واسطه حجاب اجباری در حین کار آسیب دیده و دچار نقص عضو شده است، به ایران‌وایر می‌گوید: «من در سال ۱۳۹۹ به‌عنوان نیروی خدماتی در فرودگاه مشغول کار بودم. یک روز صبح که اتفاقا فرودگاه هم خیلی شلوغ بود، برای بالا رفتن، از پله‌برقی استفاده کردم. وسط‌های پله بودیم که کلید اتاق‌های بالا که برای تمیز کردن آن‌ها می‌رفتم از دستم افتاد، دولا شدن برای برداشتن همان و گیر کردن مانتو بلندی که مجبور بودیم به تن کنیم، در پله‌برقی همان؛ تا پله را متوقف کنند من را کشیده بود پایین و صورت و سمت راست بدنم آسیب جدی دید.»
لباس ایمن در محیط کار چه مشخصاتی دارد؟
ماده ۶۱ آیین‌نامه حفاظت و بهداشت عمومی در کارگاه‌ها می‌گوید که کارفرمایان موظف هستند در سال، ۲ دست لباس کار مجانی در اختیار کارگران بگذارند. لباس کار نیز باید متناسب با نوع کار باشد و طوری تهیه شود که کارگر بتواند به راحتی وظایف محوله خود را بدون احتمال بروز حوادث ناگوار انجام دهد.
یکی از مربیان شاغل در سازمان فنی‌و‌حرفه‌ای استان خوزستان که در خرمشهر رشته «جوش زیر آب» را آموزش می‌دهد، به ایران‌وایر می‌گوید: «در مورد برخی رشته‌ها، صحبت از تامین لباس و ابزار ایمن در کار، بحث مرگ و زندگیست و شوخی نیست. لباس کار باید اندازه و متناسب با بدن باشد و کارکنانی که با ماشین کار می‌کنند و یا در جوار ماشین‌آلات مشغول کار هستند، باید از لباس کاری استفاده کنند که هیچ قسمت آن باز یا پاره نباشد. اما بسیاری از کارگرانی که در صنایع نفت و گاز و پتروشیمی جوشکاری زیر آب کار می‌کنند می‌گویند مثلا یک ماسک برای دو کارگر تامین شده، یکی ممکن است چاق باشد یکی لاغر و اندازه ماسک برایشان یکی نباشد، این کارگر با جانش بازی می‌کند.»
او با اشاره به اتفاقی که برای کارگران زن در کارگاه‌های نیشابور و سمنان افتاده است می‌گوید: «این کارگران لباس ایمن نداشته‌اند و شال و روسری‌شان هم بیشتر دست‌وپای آن‌ها را می‌بندد، البته مثلا در این مشاغل حتی اگر حجاب اجباری هم نباشد، باز باید مثلا موی بلند جمع شود و به هیچ شکلی لباس یا بخشی از بدن وارد دستگاه نشود، چون خیلی دستگاه خشن است. کارکنان آستین لباس کار خود را باید بالا بزنند یا از لباس کار آستین کوتاه استفاده کنند. ضمن آنکه لباس نسوز مخصوص حفاظت در مقابل حریق، باید شامل کلاه، دستکش، کفش و به‌صورت یک تکه و سرهم باشد.»
کارگری که در فرودگاه امام دچار نقص عضو از ناحیه صورت و دست شده است به ایران‌وایر می‌گوید: «یکی از همکاران ما در همان روزها به‌دلیل استفاده از مواد شوینده اسیدی و قلیایی آسیب جدی ریه دید، چون ماسک یا دستکش و کفش مخصوصی وجود نداشت.»
تامین امنیت محیط کار به عهده کیست؟
حوادث منجر به جرح یا فوت کارگران، حدیث کهنه‌‌ای در ایران است. از کارگرانی که در کارگاه‌های کوچک و شهرستان‌های دورافتاده دور از اخبار و سر‌و‌صدای رسانه جانشان را از دست می‌دهند، تا آن‌ها که همچون کارگران معدن گلستان یورت تبدیل به تیتر اول اخبار رسانه‌ها می‌شوند.
اگرچه بخشی از حوادثی که در محل کار رخ می‌دهد به‌دلیل عدم رعایت نکات ایمنی از سوی کارگران است، اما کسر بزرگی از حوادث و تلفات، به‌دلیل ناامنی و دور بودن محل کار کارگران از استانداردهای ایمنی است که به‌دلایل مختلف از سوی کارفرمایان نادیده گرفته می‌شود. سوال مهمی که بلافاصله پس از بروز یک حادثه که منجر به جرح یا فوت کارگران در محل کار می‌شود پیش می‌آید، این است که مسوولیت کیفری حادثه بر عهده چه کسی است؟
«موسی برزین خلیفه‌لو»، حقوقدان و مشاور ایران‌وایر در امور حقوقی، پیش‌تر دراین‌باره به ایران‌وایر گفته بود: «وقتی در حین کار حادثه‌‌ای در کارگاه رخ می‌دهد، روابط کارگر و کارفرما در هر صورت شامل قانون کار و همین‌طور قانون تامین اجتماعی برای مواردی که منجر به از کارافتادگی است می‌شود. لذا، مسوولیت مستقیما بر عهده کارفرماست، اما در خصوص میزان قصور، باید بررسی شود.»
به‌گفته این حقوقدان، اختلافات میان کارگر و کارفرما در اداره تعاون و کار محلی که کارگاه وجود دارد رسیدگی می‌شود: «هیات‌های بررسی بدوی مستقر در اداره تعاون و کار ابتدا موضوع را بررسی و سپس به هیات تجدیدنظر ارجاع می‌دهند. این در خصوص حوادث کوچک، جزیی و خسارات مالی است.»
اگر حادثه رخ داده شده بزرگ و تلفات آن زیاد باشد، ماجرا به‌شکل دیگری بررسی خواهد شد. موسی برزین در تشریح این موضوع می‌گوید: «ابتدا باید بازرسان و کارشناسان رسمی دادگستری حادثه را بررسی کرده و مقصر را شناسایی کنند. ماده ۹۵ قانون کار صراحتا مطرح کرده است که مسوولیت اجرای مقررات و ضوابط فنی و بهداشت کار، بر عهده کارفرما است. اگر کارشناسان تشخیص بدهند حادثه بر اثر عدم رعایت مقررات مذکور از سوی کارفرما یا مسوولین واحدها رخ داده، شخص کارفرما یا مسوول واحد مذکور از نظر کیفری و حقوقی مسوول خواهد بود.»
این در شرایطی است که فعالان و تشکل‌های مستقل کارگری و صنفی، بارها با اشاره به حوادث ضمن کار، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی را متهم کرده‌اند که اقدامی برای افزایش تعداد بازرسان خود انجام نمی‌دهد و درعین‌حال، نظارت دقیقی بر اجرای اصول ایمنی محیط‌های کار ندارد.
