اهمیت زبان مادری و دوزبانگی در تحصیل کودکان
تهیه: امیر مرویان، پژوهشگر بیماریهای تحلیل عصبی در آلمان با همفکری جمعی از متخصصین
با توجه به اینکه سوال مورد بررسی مرتبط با حقوق اجتماعی گروههای اتنیکی است، باید به این مسئله توجه کرد که علم به خودی خود فاقد نظام ارزش گذاری است و قادر نیست به این پرسش که چه کسانی چه حقوقی دارند پاسخ روشنی بدهد. دریک جامعه دموکراتیک مبتنی بر پیشفرض اخلاقی “برابری و رفع تبعیض”، گزینه تحصیل به زبان مادری میبایست برای همگان فراهم باشد چراکه همه زبانها و فرهنگها از ارزش یکسانی برخوردارند و باید مورد توجه قرار گیرند. در غیر این صورت تحمیل زبان اکثریت نوعی استبداد اکثریت و تضییع حقوق اساسی اقلیتها خواهد بود. در این شیوه استدلالورزی از یک پیشفرض فلسفی (برابری حقوق) بقیه گزارهها استنتاج شد و نظر علم (چه مثبت و چه منفی) نقشی در سیاستگذاری ایفا نکرد. در واقع هدف از مطالعه علمی در اینجا نه قضاوت درباره حقوق شهروندی بلکه چگونگی و شیوه مواجهه با مسئله پس از اتخاذ سیاست است. از اونجا که بر قراری سیاست برابری اقوام و زبانها با چالش یکپارچگی ملی و نحوه اداره کشور روبرو است، مطالعات علمی میتواند به ما نشان دهد تا چگونه میتوان زبان مادری و زبان اکثریت را در برنامه تحصیلی با هم درآمیخت. برنامه دو زبانه یونسکو نیز چنین راهکاری را دنبال میکند. به طور خلاصه هدف از این گزارش نه ارزشگذاری حق شهروندی برخورداری از تحصیل به زبان مادری، بلکه بررسی نحوه سازگار کردن سیستم آموزشی با حقوق تحصیل به زبان مادری برای گروههای اتنیکی میباشد. البته که با وجود محدودیتهای موجود صرفا به اهم موارد به صورت تیتروار اشاره شده است و منابع برای جزئیات
بیشتر ارائه گردیده است.
تعریف مسئله:
1. به مدل تحصیل به زبان غیر مادری اصطلاح غرق شدگی (submersion) اطلاق میشود، چراکه در این روش دانشآموز بدون آموزشهای ضروری اولیه پیش از مدرسه وارد مدرسه با زبان ناآشنا میشود که یا موفق به شنا در محیط جدید میشود و یا غرق میشود. مسلما چنین بستری محیط مساعدی برای آموزش کودکان نیست.
2. در مدل پیشنهادی یونسکو، زبان مادری برای آموزش خواندن و نوشتن محتوای درسی مورد استفاده قرار میگیرد و زبان دوم میبایست به شیوه روشمند آموزش داده شود تا دانشآموزان به مرور مهارتها را از زبان آشنا به زبان ناآشنا منتقل کنند. گزارش زیر محتوای کاملی از تاریخچه، انگیزهها، اهداف، نحوه معرفی، چالشها و مدلهای اجرای برنامه دو زبانه در سیستم آموزشی را در بر دارد که ترجمه آن میتواند
مفید و راهبردی باشد. در اینجا با توجه به سوال مورد نظر صرفا از بخشهای کوچکی از این گزارش استفاده شده است.
برخی باورهای غلط درباره تحصیل به زبان مادری (از منبع فوق):
1. یک زبان مشترک باعث اتحاد یک ملت میشود: تجریه کشورهای تک زبانی مثل سومالی، برونهای . روآندا نشان میدهد که تک زبانی الزاما ضامن ثبات یک ملت نیست. بلکه بالعکس، عدم پذیرش تنوع زبانهای گروههای اتنیکی توسط حاکمیت یکی از اصلیترین عوامل بیثباتی کشورهای بنگلادش، پاکستان، میانمار و سریلانکا به حساب میآید.
مقدمه 1:
Skutnabb-Kangas, T. (2000) Linguistic Genocide in Education—or Worldwide Diversity and Human
Rights? Mahwah NJ: Lawrence Erlbaum.
1
2. زبانهای بومی در بیان مفاهیم مدرن ناتوان هستند: در مطالعهای تئوری نسبیت اینشتین به زبان یکی از اقوام سنگال ترجمه شد و نشان داده شد که همه زبانها به میزان یکسانی در بیان اندیشههای گوینده خود توانا هستند.
3. دوزبانگی موجب گیج شدن کودک میشود: مطالعات کاملا برعکس است یعنی یادگیری هر چه بهتر زبان اول باعث بهبود یادگیری با زبان دوم میشود چراکه شناخت در زبان دوم بر مبنای زبان اول صورت میپذیرد. همچنین شواهدی وجود ندارد که زبان دوم حتما میبایست زبان آموزش باشد تا به خوبی فراگرفته شود، بلکه میتواند درحالیکه زبان آموزش همان زبان اول است زبان دوم موضوع آموزش
باشد.
4. والدین زبان دوم را ترجیح میدهند: مطالعات نشان داده که وقتی به والدین اجازه داده میشود تا یک انتخاب آگاهانه مبتنی بر اطلاعات علمی انجام دهند، دوزبانگی را به زبان دوم ترجیح میدهند.
نقش یادگیری زبان مادری در مدرسه بر روی وضعیت تحصیلی:
1. مطالعهای در فیلیپین در یک منطقه اقلیت نشین که طی آن دو زبان رسمی در مدرسه تدریس میشده است نشان داده که آموزش به زبان مادری موجب بهبود نمرات دانشآموزان گردیده است.
Dumatog, R. C., & Dekker, D. E. (2003). First language education in Lubuagan, Northern Philippines.
2. آموزش زبان مادری در مکزیک به بومیان باعث انتقال کارآمد مهارتهای زبانی از زبان مادری به زبان دوم شد و در نتیجه دانشآموزان دوزبانه عملکرد بسیار بهتری نسبت به دانشآموزانی که تنها به اسپانیایی تحصیل کرده بودند داشتند.
Modiano, N. (1973) Indian Education in the Chiapas Highlands. New York: Holt, Rinehart& Winston.
3. مطالعهای روی یک گروه اتنیکی در آفریقا نشان داد که 6 سال تحصیل ابتدایی به زبان مادری به همراه تدریس زبان دوم به عنوان موضوع درسی ولی توسط زبان مادری نه تنها بسیار موثر بود بلکه حتی به نتایج بهتری از مدارس با زبان صرفا انگلیسی انجامید.
4. مطالعهای در اتیوپی گزارش کرده که افزودن زبان مادری موجب کاهش آمار محصلین شده و بر سواد دانشآموزان بیاثر بوده. (این مطالعه اهمیت بررسی نتایج تغییر رویکردها با استفاده از طرحهای پیمایشی برای برنامهریزی و بازنگری احتمالی در روشها در آینده را پر رنگ مینماید)
Luke Chicoine (2019) Schooling with learning: The effect of free primary education and mother tongue instruction reforms in Ethiopia. Economics of Education Review. Volume 69. Pages 94-107
مطالعات تکمیلی در این مورد نشان دادند که نزدیکی محل تحصیل به پایتخت احتمال ترک تحصیل را افزایش میدهد که نشان دهنده نقش جوامع محلی و بومی در تحصیل موفق دانشآموزان به زبان مادری است.
اهمیت آموزش زبان مادری:
Fafunwa, A., Macauley, J. & Soyinka, J. (eds) (1989) Education in Mother Tongue. The Ife Primary
Education Research Project (1970-1978). Ibadan: University Press.
2
1. مطالعات نشان داده که دانشآموزانی که در برنامه تک زبانه (غیرمادری) قرار داشتند اغلب به گوش دادن یا خواندن اکتفا میکردند اما دانشآموزانی که در برنامه دوزبانه قرار داشتند مشارکت بیشتری در کلاس نشان میدادند و همچنین اعتماد به نفس و انگیزه بالاتری داشتند. همچنین کلاسهای دوزبانه نرخ شکست و ترک تحصیل پایینتری داشتند.
2. برنامه دوزبانه موجب افزایش مشارکت والدین در امور مدسه میشود، چراکه والدین به راحتی با مسئولین و معلمان مدارس با زبان بومی ارتباط برقرار میکنند (منبع قبلی)
3. استفاده از زبان مادری در کلاسهای درس در سالهای اول دبستان به طور موثری باعث افزایش تواناییهای یادگیری در کودکان میگردد.
Anna V. Awopetu (2016) Impact of Mother Tongue on Children’s Learning Abilities in Early Childhood Classroom. Procedia – Social and Behavioral Sciences.Volume 233.Pages 58-63.
4. زبان مادری باعث شکلگیری نحوه ادای حروف و تلفظها و شکلگیری لهجه میشود که در سیستم مغزی-زبانی فرد تثبیت میشود. این مهارت گفتاری به راحتی قابل تغییر نیست و در نتیجه یادگیری زبان دوم هرگز به کیفیت زبان مادری نخواهد بود.
Kuhl PK. (2014) Early Language Learning and the Social Brain. Cold Spring Harb Symp Quant Biol. .79:211-20
5. زبان دوم به شکل متفاوتی در مغز پردازش میشود که نشاندهنده ویژگیهای منحصر به فرد و بنیادین زبان مادری است.
اهمیت دو زبانگی:
برخی از مطالعات زیر اغلب حاصل بررسی کودکان مهاجرینی است که به کشورهای اروپایی مهاجرت کردهاند و در کشور و شهر مقصد اقلیت زبانی محسوب میشوند. (در چنین شرایطی حتی در محیط خارج از مدرسه هم زبان مادری صحبت نمیشود و تا حدودی با شرایط فردی که در شهر مادری خود زیست میکند و در مدرسه به زبان اکثریت میآموزد متفاوت است):
1. دو زبانگی تاثیر مثبتی در توسعه زبانی و تحصیلی کودکان دارد. وقتیکه کودکان در دبستان دو یا چند زبان را فرا میگیرند، درک عمیقتری از زبان و نحوه استفاده مؤثر از آن بدست میآورند. مطالعات نشان میدهد کودکان دوزبانه به دلیل پردازش اطلاعات از طریق دو زبان انعطافپذیری فکری بیشتری دارند.
2. سطح فراگیری زبان مادری به طور مستقیم با فراگیری زبان دوم در ارتباط است، یعنی هرچه زبان مادری کودکان قویتر باشد توانایی آنها در یادگیری زبان ثانویه نیز بهتر خواهد بود. در واقع هر دو زبان مادری و دوم میتوانند یکدیگر را تغذیه کنند اما در صورتیکه هر دو زبان در محیط در دسترس کودک قرار داشته باشند.
3. آموزش زبان مادری در مدرسه نه تنها به توسعه زبان مادری، بلکه به توانایی کودک در فراگیری زبان اکثریت جامعه (زبان دوم) در مدرسه کمک مینماید. هنگامیکه کودکان دو زبانه به طور موثری زبان مادری را در مدرسه میآموزند، عملکرد بهتری در کلاس دارند. بالعکس، کودکانی که توسعه زبان مادری در آنها محدود شده است، توسعه شخصی و بنیان یادگیری در آنها تضعیف میشود.
4. اختصاص زمان به آموزش زبان اقلیت هیچ آسیبی به توسعه علمی در مدارس با زبان اکثریت نمیرساند. در مدارس دوزبانه که نیمی از زمان به زبان مادری و نیمی به آموزش به زبان اکثریت اختصاص مییابد، هیچ اثر منفی بر روی پیشرفت کودک به زبان اکثریت گزارش
Kim, K., Relkin, N., Lee, KM. et al. Distinct cortical areas associated with native and second
languages. Nature 388, 171–174 (1997).
3
نشده است. مثلا کودکی که مفهوم زمان را به زبان مادری میآموزد، دیگر نیازی به آموزش مجدد این مفهوم به زبان اکثریت ندارد بلکه صرفا میبایست برچسبهای زبانی در زبان دوم را بیاموزد.
Cummins, J. (2001). Bilingual Children’s Mother Tongue: Why IsIt Important for Education? 2001, February. Sprogforum, 7(19), 15-20.
5. سطح زبان اولیه ناکامل موجب سختی در یادگیری زبانهای دیگر میگردد.
Noormohamadi, R. (2008). Mother tongue, a necessary step to intellectual development. Journal of Pan-Pacific Association of Applied Linguistics, 12(2), 25-36.
6. متاآنالیز 20 مطالعه در بررسی اثر یادگیری زبان دوم نشان داد که دانشآموزان دو زبانه در طیف گستردهای از دروس عملکرد بهتری از تک زبانهها داشتند. دوزبانهها سواد بهتر و نمرات ریاضی و علوم بالاتری کسب کردند.
http://How learning a new language changes your brain | Cambridge English
7. دو زبانهها فارغ از سن آنها تمرکز و توجه بالاتری دارند و همچنین حافظه بهتر و مهارت ارتباطی بالاتر و خلاقیت بیشتری نشان دادهاند (منبع بالا).
8. یادگیری زبان دوم هم به سلامت مغز و جلوگیری از زوال مغز کمک میکند.
Kim S, Jeon SG, Nam Y, Kim HS, Yoo DH, Moon M. Bilingualism for Dementia: Neurological Mechanisms Associated With Functional and Structural Changes in the Brain. Front Neurosci. 2019 Nov 14;13:1224
Costumero, V., Marin-Marin, L., Calabria, M. et al. A cross-sectional and longitudinal study on the protective effect of bilingualism against dementia using brain atrophy and cognitive measures. Alz Res Therapy 12, 11 .)2020(
جمعبندی:
آموزش در مدارس بویژه در دوره دبستان به زبان مادری بسیار کارآمدتر از زبان دوم میباشد و همچنین موجب یادگیری و مشارکت بهتر دانشآموزان در کلاس خواهد بود. البته آموزش زبان دوم به عنوان موضوع درسی و به زبان اول میتواند باعث یادگیری موثر زبان اکثریت و همچنین افزایش تواناییهای شناختی دانشآموزان گردد و پس از یک دوره حدودا 6 تا 8 ساله زبان دوم هم میتواند به عنوان زبان
آموزشی مورد استفاده قرار گیرد. منبع زیر از یونسکو هم به خوبی به سوالات رایج در این زمینه پاسخ داده است:
4
