علی معظمی: براهنی، ساواک، و مقصران رانده شدن از «بهشت»

واقعیت این است که در فضای عمومی سیاست ایران تغییراتی رخ داده که باعث شده حرف‌های ثابتی خریدار پیدا کند. تغییری که باعث می‌شود گروهی از سلطنت‌طلبان بتوانند در فضای عمومی ادعاهای سخیف و بی‌پایهٔ ثابتی راجع به براهنی را که فقط همچون داستانی برای نشان دادن تفوقش بر خبرنگار امریکایی نقل کرده بود درست در پس مرگ شاعر نقل کنند و دیگران را هم منفعل کنند، و نویسندگان و به اصطلاح محققانی که نسبتی هم ظاهراً با سلطنت‌طلبان ندارند از این بگویند که براهنی ادعاهای خجالت‌آوری راجع به شکنجه شدنش کرده بود یا بگویند او با طرح ادعا راجع به شکنجه شدنش دنبال جلب نظر غربیان بوده است!

این وارونه دیدن واقعاً غریب است: نمی‌گویند که براهنی فقط برای نوشتن یک مقاله بازداشت شد؛ نمی‌گویند که کابل خورد و واقعاً شکنجه شد و هیچ چیزی این را موجه نمی‌کند؛ نمی‌گویند بی هیچ محاکمه‌ای بیش از صد روز در حبس ماند؛ بلکه با شنیدن نقلی دست چندم از بازماندگان ساواک براهنی را به دروغ‌گویی متهم می‌کنند، در حالی که اندک کوششی برای فهم حقیقت از خودشان سر نمی‌زند.

براهنی در «جلاد شاه» نقل می‌کند (Baraheni, The Shah’s Executioner, p. 18) که عضدی به او گفته که علیه او مدارک زیادی دارند که خیانتش را ثابت می‌کند و وقتی براهنی می‌پرسد که پس چرا او را به دادگاه نمی‌فرستند، پاسخ می‌شنود که «دادگاه همین‌جاست.» آیا کسانی که به این مستمسک دروغ به براهنی طعنه می‌زنند، بازداشت او به سبب نوشتن مقاله و حبس و زجر بدون محاکمه‌اش به کفایت شنیع نیست؟

ماجرا این است که به دلیل تحولات سیاسی رخ داده در دو دههٔ اخیر جماعتی که متکثر و متلون هم هستند، چشم‌بسته آمادهٔ قبول هر نسبتی شده‌اند که به مخالفان و منتقدان پهلوی داده می‌شود؛ و کار که به تقصیر مخالفان شاه می‌افتد، همان کسانی که به ملامت می‌پرسند «مگر انقلابیون غیرمذهبی در سال ۱۳۵۷ کتاب ولایت فقیه آیت‌الله خمینی را نخوانده بودند؟» خودشان در این عصر اینترنت بدون وارسی ساده‌ترین وقایع اتهامات علیه منتقدان شاه را می‌پذیرند و آن را بسته به احوال خود با طعنه‌زدن یا با آه و افسوس نقل می‌کنند. به اینجا که می‌رسد دیگر حتی ارزش‌هایی مانند آزادی بیان، حقوق اولیهٔ بشر و حق برخورداری از محاکمهٔ عادلانه هم از خاطرشان می‌رود. اما چرا؟

چون نگاه عمومی به گذشتهٔ نزدیک عوض شده است. مسئله این نیست که در گذشته چیزهایی، مشخصاً آزادی‌های اجتماعی داشتیم که از دست رفت؛ نگاهی به توسعه داشتیم که در اساس قابل بحث و دفاع بود و مهجور شد؛ میراثی از تجدد داشتیم که به دور ریخته شد و نهادهایی که به زوال رفتند؛ این‌ها اتفاقاً مباحث تاریخی و مسئله‌محور مهم و مبرمی هستند که پیگیری‌شان حتی می‌تواند به تجویز راههایی برای آینده بینجامند. اما بحث این چیزها اصلاً در میان نیست. اگر این بحث‌ها محور قرار می‌گرفتند ممکن بود شاهد نقد همهٔ برسازندگان فضای سیاسی در دوران پهلوی باشیم: مخالفان و منتقدان سهمی داشته‌اند و خود پهلوی‌ها و سیاستمداران رسمی آن دوره نیز سهمی. نمی‌توان به فهم گذشته پرداخت اما پیشاپیش یک طرف را از دایرهٔ تقصیر بیرون نهاد؛ این تلاشی برای فهم نیست؛ برخوردی شبه‌مذهبی است.

اما نه فقط با این یکجانبه دیدن تقصیرها مواجهیم، بلکه با روایت‌‌گری‌های گزینش شدهٔ تاریخی‌ای از سوی سلطنت‌طلبان روبه‌رو هستیم که با ساده‌سازی‌های فراوانِ گذشته سیاسی و دسته‌بندی غیر واقعی بازیگران سیاسی در پی «خر فهم» کردن «آنچه گذشت» برای ما هستند. این روایت‌ها برای تقویت آن نوع برخورد شبه‌مذهبی که گفتم هم بسیار مناسبند. از قضا ثابتی در تلاش برای تبرئه و موجه‌ساختن خود، از مولدان چنین گفتاری بود و به همین دلیل مورد اقبال واقع شد. مثلاً در همان مصاحبه با صدای امریکا در خصوص تفوق روحانیان و رهبریشان در انقلاب می‌گوید:

این ساده‌سازی شگفت امروزه دیگر وجه رایج شده است. اینکه قاعدتاً باید سندی بر بی‌کفایتی و نافهمی شخصی چون ثابتی شمرده شود که تصریح می‌کند گروه‌های دیگر تا سال ۱۳۵۶ کاملاً سرکوب شده بودند، تاریخ پیشروی آهسته و پیوسته مذهبیان از ۱۳۲۰ به بعد را ندیده می‌گیرد، از سازمان مالی و تشکل‌های انسانی با ابعاد وسیعشان در سطح کشور که از ۱۳۲۰ به بعد مدام فقط گسترش یافت یاد نمی‌کند و می‌گوید سازماندهی روحانیان در همان دورهٔ ختم‌های آقای مصطفی خمینی حاصل شد و بعد هم انقلاب کردند. اما نه فقط این گفته شهادتی علیه خودش به‌شمار نمی‌رود بلکه در بن‌بست سیاسی فعلی، این قول‌های ساده‌سازانه خریدار هم می‌یابد چون تصور بر این است که راهی به بیرون نشان می‌دهد. کدام راه؟

راه بازگشت به «بهشت»؟

اوضاع کنونی گرچه برای بخش فرادست در جامعه فتح ابواب جنات تجری من تحتها الانهار بوده و هست، اما چنان که اشاره شد و همه می‌دانیم بخش قابل توجهی از جامعه خود را در این وضع با بن‌بستی مواجه می‌بیند که تاکنون هر راهی که برای برون رفت از آن پیموده‌ به دیوار خورده است. یأس از امکان اندک گشایش سیاسی و اجتماعی و هزینه دادن گزاف بر سر کمترین خواست‌ها و به جایی نرسیدن، زمینه را برای گفتارهایی بیش از پیش مهیا کرده است که از خشم گستردهٔ فروخورده مایه می‌گیرند و به همان هم باز دامن می‌زنند. در فضایی که مبارزات سیاسی به جایی نرسیده است، مروجان این گفتار دشمنانی می‌تراشند که زدنشان ممکن و بی‌هزینه است و به جای رویهٔ دشوار و بی‌انجام نقد عقلانی به گرویدن به گرایش‌هایی شبه مذهبی دعوت می‌کنند که انسجام و احساس هماهنگ میان گروندگانشان به بار می‌آورد.

به این ترتیب آنچه راهبر تبلیغات گذشته‌گرای شبکه‌های خبری و تبلیغاتی سلطنت‌طلب شده است، ستایش نکویی‌هایی که واقعاً می‌توان در گذشته بازشناخت نیست؛ اساس این تبلیغ و هادی مهاجمانی که چشم بسته بر تمامی مخالفان محمدرضاشاه پهلوی می‌تازند همانا انگاره‌ای شبه مذهبی است که با الگوی انگارهٔ هبوط از بهشت بر اثر گناه ساخته شده است. در این انگاره دو شاه پهلوی جایگاه خدایگون مؤسس و مصون از خطایی می‌یابند که هر کس از آن‌ها سرپیچیده مرتکب گناهی شده است که موجب هبوط از بهشت آن دوران، یا بگوییم بدتر از آن، موجب سقوط آن بهشت شده است. این انگاره در ذهنیت غالب مذهب‌گرای ایرانی به خوبی کار می‌کند؛ ذهن عموم منطق این انگاره را می‌شناسد و با آن تربیت شده است؛ اصلاً تربیت رسمی عمومی غالب بر پایهٔ همین انگاره‌هاست. راهبران این تبلیغات گذشته‌گرا نیز به‌خوبی دریافته‌اند که به خدمت گرفتن عناصر تربیت و ایدئولوژی غالب که در روان‌شناسی اکثریت جاافتاده‌اند کاری بسیار شدنی‌تر است تا تلاش برای طرح انگاره‌هایی سراسر نوین، یا انگاره‌هایی که به نوعی برخورد کنکاش‌گرانه، انتقادی و لاادری فرامی‌خواند.

از این رو در هر واقعه و رویدادی، گردانندگان این تبلیغات به دنبال تعیین نسبت عوامل آن رویداد با خدایگان پهلوی می‌گردند: اگر عاصی باشند همچون بدترین گناهکاران مستحق هر توهینی هستند و باید در دوزخ اهانت پیروان تعذیب شوند. گناه اساسی هم همانست که در نقل قول اسدالله علم عیانست و اگر به خاطرات هر کسی رجوع کنید که برخورد جدی با دستگاه پهلوی داشته همان را می‌یابید: گناه نادیده گرفتن «کارهای شاهنشاه» یا چنان‌که خود محمدرضا شاه تعبیر می‌کرد نادیده‌ گرفتن «پیشرفت‌ها»؛ و از آن بدتر ناسپاسی و نقد آن‌ها. هر کس اندک آشنایی با تاریخ پهلوی دوم داشته باشد می‌داند که محمدرضا شاه نسبت به نقل پیشرفت‌هایش چه اندازه حساس بود. او در مواجهه‌ با هر انتقادی می‌گفت چرا پیشرفت‌ها را نمی‌بینند؟ چرا از پیشرفت‌ها نمی‌گویند؟ در وزارت اطلاعات که امور مطبوعات به آن وابسته بود دایره‌ای درست کرده بودند که مقالاتی مربوط به «پیشرفت‌ها» می‌نوشتند و برای چاپ به نشریات مختلف می‌دادند. مشکل این مطالب هم این بود که چون از منبعی واحد و رسمی می‌آمد اغلب شکلی یکسان می‌یافتند و چندان جدی گرفته نمی‌شدند.

ادعای اینکه پیشرفتی حقیقی در این دوران وجود نداشت احمقانه است. بگذارید مثالی ظاهراً نامربوط اما حقیقتاً مربوط بزنم: با تقسیم اراضی در دولت‌های امینی و علم، نظام ارباب رعیتی که قرن‌ها در این مملکت مسلط بود برچیده شد. همهٔ نقدهایی که از همان ابتدا بر کلیات و جزئیات و نحوهٔ اجرای این طرح در کار بود بجای خود؛ واقعیت این است که پس از تقسیم اراضی جمعیت بزرگی از ایرانیان دیگر رعیتِ اربابان دیروزی نبودند! با تقسیم اراضی به واقع بند رقیتی به طول تاریخ یک‌شبه بریده شد. صرف رها شدن جمعیت عظیم روستایی، در آن زمان یعنی اکثریت جمعیت ایران، از بند رعیت بودن دگرگونی اجتماعی فوق‌العاده عظیمی است. دگرگونی‌ای که البته پایه‌های سلطنت پهلوی را هم متزلزل کرد. در حالی که پهلوی اول به‌خوبی می‌دانست شاه بودن یعنی سرآمدی بر همهٔ زمین‌داران، و علاوه بر آن فرماندهی قوای نظامی قدرتمند، و بر اساس این دانش همزمان برای دستیابی به هر دو هدف کوشید، پهلوی دوم قدرت نظامی خود را به حدی افزود که شاید تصورش هم برای پدرش ممکن نبود، اما با اصلاحات ارضی طبقهٔ زمین‌دار را که همواره حامی اصلی سلطنت بودند از میان برد، روحانیت پیوسته با این طبقه را از خود دور کرد و در عین حال پایهٔ اجتماعی جدیدی هم که کارکرد حمایتی مشابهی داشته باشد برایش پدید نیامد. با وجود این خود شاه خصوصاً از همین دوره به بعد چنان رفتار می‌کرد که گویی تنها ارباب بازمانده است؛ اربابی که باید او را به‌خاطر در هم شکستن همهٔ دیگر اربابان بیش از پیش می‌ستودند. به این ترتیب «پدرسوخته‌»هایی که لب به نقد می‌گشودند، از این به بعد دیگر از آزادی مشروطه‌بنیاد دههٔ اول سلطنت محمدرضا شاه برخوردار نبودند و اصلاً تحمل نمی‌شدند. کارشان ممکن بود به دوستاق‌بان‌های ثابتی بیفتد که هرطور می‌خواستند با آن‌ها رفتار می‌کردند. و چه تناقضی بیشتر از این که کسی انقلابی علیه طبقه‌ای به راه بیندازد که پایهٔ سنتی سلطنتش بودند، و بعد بخواهد خود به تنهایی به جای تمامی آن طبقه بنشیند؟

نمونه‌ای دیگر: پهلوی دوم برای تأمین نیروی انسانی طرح‌های توسعهٔ بلندپروازانه‌اش، در بخش‌های مختلف آموزش سرمایه‌گذاری بی‌سابقه‌ای کرد. به‌رغم همه‌ٔ انتقادات بجایی که در خصوص سیاست‌های آموزشی دوران پهلوی دوم مطرح شده است می‌تون گفت که دستاورد این سیاست‌ها گسترش بی‌سابقهٔ سطح سواد و جمعیت متخصص در حوزه‌های مختلف بود. جمعیتی که بخش مهمی از آن‌ها به واسطه تسهیلاتی که در حکومت پهلوی دوم فراهم شد و پیش و پس از آن نظیر نداشت، به کشورهای دموکراتیک پیشرفته رفتند و در رشته‌های مختلف درس خواندند و به ایران بازگشتند. وقتی این دانش‌آموختگان به ایران بازمی‌گشتند اغلب در اقتصاد رو به توسعهٔ وقت فرصت‌های شغلی مناسبی می‌یافتند و به رقابت حرفه‌ای با یکدیگر می‌پرداختند. غایت این رقابت‌های حرفه‌ای راه یافتن به دستگاه اداری دولت و پیشرفت در آن بود؛ راهی مانند آنچه امثال عبدالمجید مجیدی رفتند (وزیرکار و امور اجتماعی ایران از ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۱ و وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه ایران از ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶). اما وقتی فن‌سالاران باسواد تعلیم‌یافته در کشورهای دموکراتیک به اندازهٔ کسی چون مجیدی در پیمودن پله‌های ترقی توفیق می‌یافتند به کجا می‌رسیدند؟ بی‌هیچ مجامله‌ای به مقام «چاکری اعلی‌حضرت». مجیدی را عامدانه نام بردم چون فکر می‌کنم شایسته همهٔ این وصف‌ها بوده است؛ باسواد و مترصد پیشرفت شخصی و کوشنده در بهبود اموری که به او محول می‌شد. اما وقتی خاطراتش را بخوانید می‌بینیم که وصف «چاکر» که او و دیگر کارگزاران در برابر شاه برای خود به کار می‌بردند، صرفاً رسم و تعارف نبود؛ می‌بینیم که امثال او چطور از نادیده گرفته شدن نظرات و مشورت‌های تخصصیشان مستأصل بودند؛ چطور از پس فساد ناشی از حامی‌پروری دربار برنمی‌آمدند؛ و چطور به عینه می‌دیدند که تنها راه نجات کشور، بازگشت به ظرفیت‌های قانون اساسی مشروطه و مشارکت دادن واقعی مردم در امور کشور است، اما دامنهٔ مداخلات یگانه ارباب به جا مانده، ارباب پیروز بر همهٔ ارابابان سابق، جایی برای مشروطه و مشارکت نمی‌گذاشت. دقیقاً در خواندن همین بخش از روایت‌های رجال پهلوی است که می‌بینیم اساس نقد امثال براهنی در خصوص نبود آزادی بیان، فقدان آزادی‌های سیاسی و تأثیر ویران‌گر سانسور درست بوده است. شاید نوسلطنت‌طلبان به رسم مجادلات امروزیشان بگویند که سانسور اگر هم بود مختص همین روشنفکرانی بود که مستحق تجویز اسدالله علم بود، اما واقعیت غیر از این است. سانسور چنان شدید بود که به قول حبیب لاجوردی:

در این سانسور و فقدان آزادی بود که چاکران فرهیخته و عالی‌مقام نیز با همهٔ دستاوردهای به‌واقع ذی‌قیمتشان در تحلیل نهایی واقعاً مسئول نبودند و در این فقدان مسئولیت هیچ چیز درست کار نمی‌کرد، به قول عبدالمجید مجیدی (تاریخ شفاهی هاروارد):

بنابراین «پیشرفت‌ها» قابل انکار نبودند؛ ولی اول چیزی که تأثیر این تحولات را در تحکیم سلطنت خنثی می‌کرد خودکامگی پادشاه پهلوی بود، که اثرش با نوشته‌های کم‌خوانندهٔ روشنفکران قابل قیاس نبود.

مقصود از این همه این بود که بگویم انگارهٔ بهشت‌سازی از دورن پهلوی، گرچه به اتکای روان‌شناسی‌ای که از مذهب وام گرفته است «کار می‌کند»، اما واقعاً کار بدی می‌کند، زیرا در مسیری که می‌پیماید نه فقط انسان‌های متعددی را هتک حرمت می‌کند و مؤمنین بهشتی و کافران دوزخی می‌آفریند و هر کسی را درون این دوگانه جای می‌دهد، و به این ترتیب دشمنی‌ها و تشتت بیشتری را در جامعه مدنی امروز ایران دامن می‌زند، بلکه اتکا به این نوع روان‌شناسی و بسیج برای هتاکی به «گناهکاران» خائن به بهشت مفروض موجب از سکه انداختن ارزش‌های اساسی چون آزادی، آزادی بیان، و برخی از حقوق اساسی انسانی هم می‌شود. به این ترتیب با سیاستی مواجه می‌شویم که بی‌هیچ آرمان محکمی منادی بازگشتی ناممکن به گذشته است و در عین حال با عداوت‌هایی که برمی‌انگیزد جایی برای ائتلاف هم باقی نمی‌گذارد.

برای دیدن این واقعیت‌ها لازم نیست «چپی» باشید. فقط کافی است نپذیریم که عرصهٔ تاریخ پیش از این بهشتی عرضه کرده بود که مردم به گناه نقدش از آن رانده شدند، و بپذیریم که اتفاقاً اگر آن دوران دستاورد گرانبهایی داشته باشد، فقط به مدد آزادی اندیشه و بیان قابل شناسایی است.