ایمانوئل کانت – چئویرن: درویش اوغلو ; آیدینلانماق نه دیر

اؤن سؤز:

کئچنلرده اؤز فیس بوک صفحه مده  قویدوغوم آلتی ویدئودا “دیلیمیزین گلیشدیریلمه سی گره گینی اؤز وظیفه میز بیلمه لییک” آدلی یازیمی آنلاتدیم. بو سیرا ویدئولارین سون بؤلومونده دیلیمیزین بوگونه قدر گلیشدیریلمیش مرحله سینده گونئی آذربایجاندا بو دیل ایله بیر دؤلت اداره ائتمگین مومکون اولمادیغینی ایلری سوردوم. گونئی آذربایجان میللتی، و بو آرادا اؤزلرینی میللی اویانیش حرکاتینین اؤنونده گئدن آیدینلاری سایانلار، اؤز آیاغی اوستونده دوروب اؤز اقتصادی، اداری، حقوقسال، بیلیمسل و دؤلتچیلیک ایشلرینی اؤز دیلینده قاباغا آپارماق ایسته ییرلرسه،  یازیلی دیلیمیزین اوستونده جددی بیر شکیلده ایشلملی و بودیلی بوگونکو گوجونون اوستونده، بیلیمسل، حقوقی، فلسفی، اقتصادی، تکنیکی  … و بیر دؤلتی اداره ائده بیلجک بیر دیل دوزئیینه (سطحینه) یئتیشدیرملی دیرلر. بو یولدا منیم اؤزومونده بیر قاتقیم اولماسی گره گینین بیلینجینده، اؤز تخصصوم اولان روح بیلیمچیلیک (روانشناسی) و روح ساغالتیچیلیق (روان درمانی) ساحه سینده اؤز دیلیمیزده بیر پارا قیسسا یازیلار یازماقدایام. بو آرادا منیم فیس بوکداکی ویدئولارمی گؤرموش اولان بیر فیس بوک یولداشیم ایمانوئل کانتین “آیدنلانما نه دیر؟” آدلی مقاله سینی آذربایجان تورکجه سینه چئویرمگیمی اؤنردی (پیشنهاد ائله دی). بو فیس بوک دوستومون اؤنریسی اوزره بو یازینی  آذربایجان تورکچه سینه چئویردیگیم، بو یازیدا کئچن هر نکته نی منیمسه دیگیم (قبول ائتدیگیم) آنلامیدا دگیل. ایمانئول کانت ین بو یازیسینداکی باخیشینا کؤکلو انتقادلاریم واردیر، بیر پارا مطلبلرینین بوگونکو چاغیمیزین گره کلرینه اویمادیغینی و بیر پارا مطلبلرینین چوخ اسگیک و ناقیص اولدوغونو دوشونورم . بو یازیا نقدیمی اؤزونه اؤزگو (خاص) باشقا بیر یازیدا ایضاح ائده جگم.  

ایمانئول کانت

آیدینلانماق نه دیر

آیدینلانماق انسانین اؤز تقصیری سونوجوندا اؤزونو سالدیغی محجورلوقدان (قیومیت آلتیندا اولماقدان)  قورتولماسی دیر. محجورلوق انسانین اؤز آغلینی، بیر باشقاسینین دخالتی و رهبرلیگی اولمادان، اؤز باشینا ایشلده بیلممه سیدیر. انسانین اؤزونون مقصر اولماسی دئمک، عاغیلین اسگیکلیگیده دگیل، عاغیلی بیر باشقاسینین رهبرلیگی اولمادان ایشلده بیلمک اوچون گرکن جسارت و قارارلیلیغین (مصمم اولماغین) یوخلوغودور. دئملی، آیدینلانمانین شعاری، “عاغلینی اؤز باشینا ایشلتمگه جسارت گؤستر” اولمالی دیر.

طبیعتین، انسانی بیگانه بیر رهبرلیگین آلتیندا یاشاماقدان قورتاردیغیندان چوخ زامان کئچدیگینه قارشین، تنبللیک و قورخاقلیقدان ساری انسانلارین بیر چوخو ایسته یه رک یاشام بویو محجور قالماقدادیرلار.  باشقالارینین بئله انسانلارین باشینا رهبر یاخود گؤزتچی تیکیلمکلرینی راحاتلاشدیران دا عینی ندن دیر. محجور اولاراق یاشاماق راحاتلیق گتیریر. منیم یئریمه دوشونن بیر کیتابیم، وجدانیمین یئرینی آلابیلجک بیر دینی رهبریم، نه یئییب نه ایچجگیمه قرار وئرن بیر دوقتوروم و … وارسا اؤزومه زحمت وئرمگه نه گرک وار. بیر شئیی پول ایله آلابیلجگیم یئرده، فیکیر یورماغا نه گرک قالیر. بو زحمتلی ایشی باشقالاری منیم یئریمه گؤرلر. انسانلارین بؤیوک بیر بؤلومونونون (بو آرادا لطیف جینسین هامیسی) محجورلوقدان قورتولوب، آزاد اولماغا ساری آددیم آتماغین زحمتلی اولدوغوندان علاوه چوخ خطرلی بیر ایش سایماقلاری یولوندا زحمت چکن قییملر، باشدا اوتوروب یوخاریدان باخاراق، لطف ائدیب، بو محجورلارا  گؤزتچیلیک ائتمکده دیرلر. حیوانلاری اسیر توتوب، آخماقلاشدیریب و باغلادیقلاری یوگورکدن بیر آددیم اوزاغا آتماغا جسارت ائتمکلرینی اؤنلدیکدن سونرا، بو دیلسیز – آغیزسیزلارا، اؤز باشلارینا بیر آددیم آتدیقلاری تقدیرده نه کیمی خطرلر ایله قارشیلاشاجاقلارینی گؤستریرلر. بو خطر چوخ دا بؤیوک دگیل، چونکو بیر نئچه یول ییخیلدیقدان سونرا یئریمگی اؤیگرنمک اولار. آنجاق، بیر یول ییخیلماغی باشدان کئچیرتمک، قورخودوب، بیر سونراکی آددیمی آتماقدان وحشت یارادیر.

دئمک اولار کی بیر فطرت یئرینی آلمیش اولان محجورلوقدان قورتولماق، تک به تک هر شخص اوچون چتین بیر ایشدیر. حتی بئله بیر شخص محجورلوغ سئوه سئوه قبول ائتمیشدیر و بئله جه ده اؤز آغلینی ایشلتمکدن گرچکدن عاجزدیر، چونکو بو زامانا قدر کیمسه اونا بئله بیر شئیی (اؤز عاغلینی ایشتمگی) تجربه ائتمگه اجازه وئرمه میشدیر. دگیشمز اینانجلار و قایدا-قانونلار بیر یاراق (وسیله، جهاز) اولاراق انسانین طبیعی استعدادلارینی آغیلا اویغون، داها دوغرو دئیرسک عاغیلسیزجا، ایشلتمه سینین اسبابی اولدوغو کیمی، محجورلوغو سیخیجا باغلاییب و دائمی ساخلایان زنجیرلردیرلر. بو زنجیرلری آچیب آتابیلن بیریسی بئله، آنجاق دار بیر چوخورون اوستوندن قوخاقجا آتیلمیش اولور، چونکو آزادجا حرکت ائتمگه هله عادت ائتمه میشدیر. بونا گؤره، اؤز گوجونه دایاناراق روحونا سیقل وئرمیش و اؤزونو محجورلوقدان قورتاریب، دوغرو یولدا آددیم آتماغی باجارمیش اولان انسانلارین ساییسی آزدیر.

بونا رغمن بیر توپلولوغون (جمعیتین) اؤز اؤزونو آیدینلاتماسی داها اولاسی دیر؛ آزادلیق وئریلیرسه حتی قاچینیلمازدیر. اونا گؤره کی توپلومدا، حتی عوامین باشینا اوتوردولموش قییملر آراسیندا، محجورلوق بویوندوروغونو چیخاردیب آتیب، مستقل دوشوننلر اولاجاق، و هرکسین آغلینی اؤز باشینا ایشلتمگینین دگرینی بیلمک یاییلاجاقدیر. بورادا اؤزل (خاص) بیر وضعیت قاباغا گله بیلر. قییملر آراسیندا آیدینلانما یئتنگی (استعدادی و گوجو) آولمایانلاردان بیر پاراسی، آییلماغا اوز توتموش توپلولوغون آیدینلانماسینین قارشیسیندا دوراراق، توپلولوغو دائمی شکیلده بویوندوروق آلتیندا قالماغا زورلایابیلر. اؤن یارقی (پیش داوری) توخومو سپمک چوخ ضررلی دیر. چونکو اؤن یارقی سونوندا بوتوخومو سپنلرین اؤزنونو، یوخسا اونلارین سونراکی قورشاقلارینین اتگینی توتابیلر. بو اوزدن توپلولوق آنجاق زامان ایله و یاواش یاواش آیدینلیغا قاووشابیلر. انقلاب سونوجوندا بیر دیکتاتورلوق سیستمی، یاخود چیخارجی بیر حاکمیت ییخیلابیلر. آنجاق توپلولوغون دوشونجه طرزینده اساسلی بیر رفورم اولمایاجاغی کیمی، سونراکی اؤن یارقیلار و دگم لار دوشونجه سیز عوام جماعاتین رهبرلیگینی اله آلار.

آیدینلانماق اوچون آزادلیقدان باشقا هئچ بیر شئییه گرک یوخدور، و بئله بیر آزادلیق ان ضررسیز اولان آزادلیقدیر، دئملی، هر انسانین توپلولوق ایچینده و توپلولوق قارشیسیندا چکینمه دن اؤز دوشونمه گوجونو هر اینجه لیگی ایله ایشله ده بیلمک آزادلیغی. آنجاق هر یاندان “سسینی چیخارتما” سسی قولاغیما گلیر. افسر اؤزوندن آشاغیداکی رتبه یه دئییر: “آرتیق دانیشما، مشق ائله”. مالیات اداره سی دئییر: “اضافه دانیشما، مالیاتینی وئر” روحانی دئییر:”چوخ دانیشما، دئدیکلریمه اینان” دونیانین ان بؤیوک و گوجلو فرمانرواسی دئییر”ایسته دیگین قدر، و ایسته دیگین موضوعدا چیغیر، باغیر، اعتراض ائله، آنجاق بویون ایگ (امریمی دینله)”. دئمک کی آزادلیق هر یاندان محدود اولماقدادیر. سئوال بودور کی، هانسی محدودیت آزادلیغین قارشیسینی آلیر و هانسیسی آلمیر؟ و بوندان دا آرتیق آزادلیغی دستکله ییر؟ منیم بوسورویا وئره جگیم جواب بودور کی: هرکسین توپلوم ایچینده و توپلوم قارشیسیندا هر زامان دوشونمک گوجونو ایشلتمه گه حقی و آزادلیغی اولمالیدیر. آیدینلانماق آنجاق بو شکیلده اولابیلر. آیدینلانمانین قارشیسینی آلماماق شرطی ایله، عاغیلین شخصی ساحه ده ایشلدیلمه سی آنجاق محدود اولونابیلر. عاغیلین توپلوم ایچینده و توپلوم قارشیسیندا ایشلدیله بیلمه سیندن آنلادیغیم، ضیالیلارین اوخویوجولار دونیاسی اوچون گؤردوکلری ایشدیر. عاغیلین شخصی ساحه ده ایشله دیلمه سیندن منظوروم ایسه، اجتماعی بیر وظیفه ایله یوکلنمیش بیر شخص، آغلینی یوکلندیگی وظیفه چرچئوه سینده ایشلتمه سی دیر. میثال اولاراق بیر دؤلت مامورونون اونا وئریلدیگی وظیفه چرچئوه سینده آغلینی ایشلتمه سی دیر. توپلومون عمومیتینه دخلی اولان اموراتدا توپلومون عضولرینین بؤیوک بیر بؤلومونون ائدیلگن (پاسیف) قالماسی اوچون بللی مکانیزملرین ایشله نمه سی گرکلیدیر.  بونلار (ائدیلگن قالمیش بؤلوم)، حکومت و اونون هدفلری دورغرولتوسوندا قوندارما (مصنوعی) بیر آنلاشما ایچریسینده بو هدفلرین اجراسیندا ایشه آلینیرلار، بئله سینه، ان آزیندان حکومتین بو هدفلرینی عمله کئچیرتمه سی قارشیسیندا پوزقونچولوق یاراتماقدان چکیندیریلیرلر. البته کی بو موردده اعتراض ائتمک اجازه سی اولمادیغی کیمی، مطیع اولماق  دا گرکلی دیر. دؤلت سیستمینین عضوو اولان بو بؤلوم عالمیلر اؤزلرینی توپلومون بوتونلوگونه، و حتی دونیا توپلومونا منسوب گؤرورلر. اؤزللیکه بیر اوخوموش (عالیم)  اولاراق توپولومون شعورونا خطاب ائدن یازار، دؤلت ایچینده کی رولونا منسوب اموراتا بیر ضرر وئرممک شرطی ایله معترض موقعیتینه البته کی کئچه بیلر. یوخاریسیندان (آمیریندن) دستور آلان بیر افسرین بو دستورون هدفی و گرکلیلیگی باره سینده معترض اولماسی و عاغیل یورماسی ضررلی اولابیلر. بوردا یالنیز مطیع اولماق گرکیر. آنجاق بئله بیر شخصین، بیر آیدین اولاراق ساواش اموراتینداکی خطالاری خالقین نظرینه چاتدیرماسی و خالقین قضاوتینه بیراخماسی اونا بیر ایراد ساییلابیلمیز.

وطنداش اوستونه یوکلنمیش وئرگیلری وئرمکدن  قاچینابیلمز. حتی بئله بیر وظیفه یه قارشی یونگولجه بیر اعتراض (خالقی آیاقلاندیرماق آنلامینا گلیرسه) جرم ساییلابیلر. آنجاق آیدین و اوخوموش بیر وطنداشین وئرگیلرین عدالتسیز اولدوغو باره سینده کی فیکرینی خالقین نظرینه چاتدیرماسی اونون اوچون وطنداشلیق وظیفه لریندن قاچینماق آنلامینا گلمز. عینی شکیلده بیر روحانی شاگردلرینه و کلیسایا منسوب اولانلارا دینی موضوعلاردا تدریس ائتمکدن قاچینابیلمز، چونکو او بو وظیفه اوچون ایشه آلینمیشدیر. آنجاق بیر آیدین اولاراق منسوب اولدوغو کلیسه نین آئیین و گلنکلرینده (اداب و رسوم) گؤردگو خطالاری دوزلتمک هدفینه بونلاری خالیقن نظرینه چاتدیرماسیندا بیر ایراد اولمادیغی کیمی، بئله بیرایش اونون آیدینلیق وظیفه سی اولاراق دا ساییلابیلر. بئله بیر ایشده وجدان عذابی حس ائتمگه ده هئچ یئر یوخدور. چونکو اونون بیر روحانی اولاراق تدریس ائتدیکلرینده و واعظ اولاراق تبلیغ ائتدیکلرینه اونونون اؤز فیکیر و دوشنجه سینه گؤره تدریس و موعظه ائتمگه بیر اختیاری یوخدور. بونلار اونون بیر باشقاسی طرفیندن بلیرلنمیش و باشقاسی آدینا گؤردوگو ایشلردیر. او (کشیش) “بونلار کلیسامیزین اعتقاداتیدیرلار، بونلار کلیسامیزین اعتقاداتینی مدلل ائدن ندنلردیر” دئیه بیلر. بئله جه او (کشیش) اؤزونون بلکه ده آلتینی امضالایاجاق قدر اینانمادیغی اعتقادلارین اساسلارینی آنلاتماقلا اینانج منسوبلاری اوچون ان فایدالی شکیلده ایشلمکده اولور. او (کشیش) بو اساسلارین آنلاتیماسی باره سینده معترض و یا منتقد ده اولابیلر. چونکو اونون اعتراض و نقدلرینده بیر حقیقت اولابیلر، آنجاق بو حقیقتلر دینین کؤکونه و اساسینا توخونمامالی دیر. او (کشیش) اؤز اعتراض و نقدلرینده دینین کؤکونو و اساسینی نفی ائدن فیکیرلره توش گلیرسه، راحات وجدان ایله اؤز وظیفه سینی یئرینه گتیره بیلمز. وظیفه سیندن گئری چکیلیب استعفا ائتمه لی دیر. بیر دینی اؤیگرتمنین (کشیشین) دین منسوبلاری ایچریسینده اؤز شعورونو اؤز باشینا ایشلتمه سی شعوردان شخصی یارارلانماسی آنلامیندادیر. چونکو دین منسوبلارینین ییغینجاغی، نه قدر ده بؤیوک اولسا، یئنه ده بیر خانواده ییغینجاغینا بنزر. بونا گؤره ده اونون بیر کشیش اولاراق آزادلیغی یوخدور. چونکو او ایشینی بیر باشقاسینین امری و رهبرلیگی آلتیندا قاباغا آپارماقدادیر. آنجاق بیر آیدین اولاراق یازیلاری آراجیلیغی ایله دونیا جمعیتینه خطاب ائتدیگینده اؤز شعوروندان یارارلانماقدا و اؤز شخصی فیکیرلرینی قاباغا چکمکده قیستلانمایاجاق (محدود اولماسی مومکون اولمایان) بیر آزادلیغا صاحبدیر. چونکو قییملرین (دینی رهبرلرین) اؤزلرینین محجورلوقدا قالماقلاری بیهوده لیکدن ده اؤته یه بیر بیهوده لیکدیر.

آنجاق، کشیشلردن یاخود داوطلب روحانیلردن (هلندده بئله آدلانیرلار)  اولوشموش بیر ییغینجاق، اؤز آرالاریندا ایچدیکلری بیر آندا دایاناراق، دئگیشمز و متحجر بیر دوشونجه سیستمینی (سمبولو) اینانج منسوبلارینا و اونلارین آراجیلیغی ایله بوتون خالقا یوکلمک ایله باش قییملیک رولونو گوتوروب و بو قیوملوق و حاکیملیگی ابدیلشدیرمیر می؟ من دئیه ردیم کی، بو مطلقن امکانسیزدیر. خالقین آیدینلانماسینین اؤنونه ابدی بیر دووار چکن بئله بیر قرارداد، ان یوخاری قدرت اولان میللت مجلیسینده و ان بؤیوک تشریفات ایله تصویب اولونورسا بئله، هئچدن ده کئچرسیزدیر. بیر چاغین (عصرین) دوشونجه سینین، اؤزوندن سونراکی چاغلارین اؤز تجربه و تازا قارانمیش بیلگیلرینه گؤره دوشونجه سینی گلیشدیرمه سینین و آیدینلانما یولوندا ایلرله مه سینین قاباغینا سد چکمگه حقی یوخدور. بئله بیر ایش، قایناغینی ائله بو چاغدان چاغا کئچمه سیندن آلان، انسان طبیعتینه قارشی بیر جنایتدیر. بو کؤهنه فیکیرلرین سونراکی قورشاقلار (نسللر) طرفیندن ناحق و نامشروع بیلرک هئچه ساییلماسی و فسخ ائدیلمه سی اونلارین توخونولماز حاقی دیر. قانون کیمی خالقا یوکلنن هر دوشونجه نین دوغرولوغونو، یاخود یالنیشلیغینی بلیرله ین مهک داشی، آنجاق و آنجاق خالقین بئله بیر قانونو منیمسه ییب، منیمسه مه مه سیندن عبارتدیر.  بللی و قیسا بیر زامان اوچون، داها یاخچی و اویغون بیر دوشونجه سیستمی یاراتماق هدفینه ساری، تازا بیر نظام یارادیلابیلر. بو نظامدا آنجاق هر وطنداشا، اؤنجه لیکله روحانیلره، آیدین و آیدینلاتیجی رولوندا اؤز فیکیرلرینی یازیلی شکیلده خالقین نظرینه چاتدیراراق اؤنجه کی دین و دوشوشنجه سیستمینه انتقادلارینی و دگیشدیرمه اؤنریلرینی (پیشنهادلارینی)  بیلدیرمک امکانی و آزادلیغی تانینمالی دیر. خالقین اؤنجه کی دین و دوشونجه و سیستمیندن بیر آنلاییش (شناخت) قازانیب و سس بیرلیگی (طنداشلارین هامیسینین بو سس وئرمه گه قاتیلماسی ضروری اولمایایبیلر)  ایله بو سیستمی دگرلندیرمه گوجونه یئتیشمه سینه و اؤز اؤنری لرینی (پیشنهادلارینی) ایلری گتیره بیلمه سینه دک، بو وضعیت دوام ائتدیریلمه لی دیر. بئله جه داها یاخچی (داها ایلریچی) دین و دوشونجه سیستمینه یئتیشمیش توده لرین تازا دینی تشکیلاتلارا کئچمه لریندن حمایت اولونمالی دیر. آنجاق اؤنجه کی دین و دوشونجه سیستمینده قالماق ایسته ینلرین ده قاباغی آلینمامالی دیر. آنجاق متحجر و دگیشمز بیر دین و اینانج آنلاییشی اوزرینده بیرلشمک و بئله جه بیر شخصین یاشامی بویونجا آیدینلاشماسینین و ایلرله مه سینین (داها یاخچیا ساری حرکت ائتمه سینین) اؤنونه سد چکمک و اونونلا بیر سونراکی قورشاغی (نسلی) ده عقیم قویماق، قبول ائلدلمزلیکدهن ده اؤته یه، دوشونوله بیلمز دیر. بیر شخص، اوستونه یوکلنمیش بیر ایناج سیستیمی آلتیندا، قیسسا بیر زامان اوچون اؤز آیدینلانماسینین اؤنلنمه سینین آغیر یوکونه قاتلانابیلسه ده، بو وضعیتی بیر سونراکی قورشاغا کئچیرتمک (متقل ائتمک) توخونولماز و مقدس اولان انسان حاقلارینی آیاق آلتینا آلیب، ازیب کئچمک ساییلیر. خالقین اؤز اوستونه یوکلمک ایسته مدیگی بیر قاراری، بیر مونارشین (پادشاه، یاخود هر جور اوتوریته گوجونه دایاناراق حاکمیتده اولان شخص) خالقین اوستونه یوکلمگه هئچ ده حاققی یوخدور. چونکو اونون (بیر مونارشین) قانون قویوجولوق رولو، بوتون خالقین اونا بئله بیر مشروعیت تانیماسینا دایانیر. او (مونارش) گرچک یاخود دوشونولموش اجتماعی ایلریله مه نین (پیشرفت) بوتون خالقین مسلحتی ایله سیخی باغلانتیسینی گؤرورسه، خالقین احوالاتینا اویغون بیر دین و دوشونجه سیستمینین حاکیمیتی آلتیندا اولانلارین (خالقین) اؤزو طرفیندن قاباغا آپاریلماسینا امکان ساغلار. بو مسئله اونون (مونارشین) سورونو دگیل. آنجاق بیر اینانج گروهونون باشقا بیر اینانج گروهونا زوراکیلیق ائدرک اونون اؤز اینانجینی وار گوجو و امکانلاری ایله آیاقدا توتماسینا قاباغا آپارماسمینا مانع یاراتماسینین اؤنو آلینمالی دیر. خالقین ایجینده یازیلی شکیلده فیکیر بیلدیرنلرینین یازیلاری بیر آرایا توپلانیب تمیزه چکیلمه سی سیراسیندا، مونارش دؤلتی بو ایشی نظارتی آلتینا آلیرسا، نه قدر ده خیرخواهلیقدان اولورسا اولسون، مونارشین مقامینین آلچاقلانماسی دئمک اولار.  مونارشین بیر پارا حاکمیت مدعاسی اولان روحانی لری آیری اینانج آخیملارینا قارشی دستکلمه سی بوندان دا اؤتری آلچاقلیق ساییلیر.

ایندی، بیز آیدینلاتیلمیش بیر چاغیندا می یاشایاریق دئیه سوروشان اولورسا، بو سورنون جوابی بئله اولمالی دیر: خیر، بیز بیر آیدینلاتیلمیش چاغدا یاشامیریق، آنجاق آیدینلاشماغا ساری گئدن بیر چاغدا یاشاییریق.  خالقین بوگونکو اجتماعی وضعیتنده، انسانین دین و دوشونجه سیستمی ساحه سینده اؤز شعورونو، باشقا بیریسینین حاکمیتی و رهبرلی اولمادان، اؤز باشینا ایشلده بیلمه سی چاغیندان هله چوخ اوزاقداییق. ایندیلیک، گؤز اونونده تازا بیر اوفوق آچیلمیش اولماسی، عمومی شکیلده آیدینلانمانین اؤنونه چکیلمیش سدلرین آرادان گؤتورولمه سینه ساری حرکت ائدیلمه سی، انسانین اؤز تقصیری سونوجوندا دوشدوگو اختیارسیزلیقدان (قیومیت آلتیندا یاشاماقدان) چیخماغا باشلاماسی، اؤزو اؤزلوگونده آیدینلانماغا ساری گئدیشین بیر اشارتی دیر. بو باخیش آچیسیندان ایچینده اولدوغوموز چاغ آیدینلانما چاغی، یاخود فریدریش یوز ایلی دیر. خالقین دین و دوشونجه مسئله سینه دخالت ائتمه مگی، اؤزونه انعطاف سؤزونون منسوب اولنماسیندان چکینمه ین و خالقی بو باره ده اؤز یولونو اؤزو سئچمگه آزاد بیراخماغی بیر وظیفه بیلن اشراف (شاهزاده، وزیر و یا حاکم) اؤزو آیدینلانمیشدیر. بئله بیر شخص ایستر اؤز چاغیندا، ایسترسه سونراکی چاغلاردا انسانلیغی قیومیت آلتیندان قورتارماغین ایلک آددیمینی آتان و آیدینلانمانین ایلک ایشیغینی ساچان، انسانین اؤز شعورونو اؤز باشینا ایشلتمه سینین یولونو آچان شخص اولاراق اؤوولجک و اؤدوللندیریلجکدیر. بئله بیر اشرافین حاکمیتی آلتیندا سایغی و احتراما لایق اولان روحانیلر، اؤز وظیفه لرینین قاباغا آپارماسینا بیر ضرر وئرمدن، خدمتینده اولدوقلاری اینانج سیستیمه قارشی انتقادلارینی بیر آیدین رولوندا یازیلی شکیلده خالقین نظرینه چاتدیرماق و خالقین یارغیلاماسینا بیراخماق آزادلیغینا صاحیب اولاجاقلار. بیر روحانی وظیفه سینده اولمایان شخصلر ایسه بونداندا ایلری گئده بیلرلر. بو آزادلیق روحو هر یئرده، حتی اؤزونو یاخچی آنلامامیش بیر حکومتین قویدوغو مانع لره قارشی دؤگوشمه سی گرکن یئرده بئله یاییلابیلر. چونکو آزادلیغین، خالقین آرامیشینه و سؤز بیرلیگینه هئچ بیر ضرری توخونمادیغینی بیر تک میثال  آیدینلاتابیلر. انسانلاری زور و یا مصنوعی تکنیکلر ایله دیندار ساخلاماق اولمازسا، اونلار زامان ایله اؤز – اؤزلرینه دیندن اوزاقلاشاجاق و چیخاجاقلار.

آیدینلانما موضوعسوندا، دئملی انسانلارین اؤز تقصیرلری سونوجوندا دوشدوکلری قیومیت محجورلوقدان چیخماق مسئله سینده، دیققت کانونونو بیلرک دین اوستونه قویورام، چونکو صنعت و بیلیم ساحه سینده حاکملرین قییم نقشی گؤتورمگه علاقه لری یوخدور. اوسته لیک بو محجورلوق (دین آلتیندا محجورلوق)  بوتون قیومیتلرین ان ضررلیسی  و ان تحقیر ائدیچی سی دیر.آنجاق آیدینلانماغا زمینه حاظیرلایان بیر دؤلت باشچیسینین دوشونجه سیستیمی بوندان دا اؤته یه کئدرک، اؤز قانون قویوچولوغو ایچینده بئله، حاکمیتی آلتیندا اولان انسانلارین اؤز شعورلارینی اجتماعیاتدا اؤز باشلارینا ایشلتمه لرینه و عینی شئیین داها یاخچیسینی یارادابیلمک اوچون انتقادلارینی یازیلی و آچیق شکیلده خالقین ذهنیتینه چاتدیرمالارینا یئر وئرمگین ضررسیز اولدوغونو گؤرور. اؤزوموزه شرف سایدیغیمیز، اؤزوندن داها اؤنجه بئله بیر مونارشین گلیب گئچمه دیگی، مونارشیمیز بئله بیر دؤلت باشچیلیغینین بیر نمونه سی دیر.

آنجاق، حتی اؤزو آیدینلانمیش، کؤلگه دن قورخمایان، الینین آلتیندا عمومون راحاتلیغینی ساغلاماق اوچون بؤیوک و انضباتلی بیر اوردو یؤنتن، اؤزگور بیر دولتین دئمه گه جسارت ائتمه دیگینی دئیه بیلر:ایسته دیگینیز قونودا، و ایسته دیگینیز قدر اعتراض ائدین، آنجاق امریمه بویون قویونو. بئله جه بوردا انسانلیغا منسوب عجاییب و هئچ گؤزله نیلمه یه ن بیر اولایین اؤزونو گؤستردیگینی گؤروروک. گئنیش بیر باخیش ایله باخدیغیمیزدا، هر یئرده اولدوغو کیمی بوردادا تضادلار ایله دولو بیر اولای گؤروروک. داها یوخاری درجه دن اولان آزادلیق، البته خالقین دوشونجه آزادلیغینا یارایان آزادلیقدیر کی بیر یاندان دا آشیماسی مومکون اولمایان محدودیتلر قویور. بوندان (بو آزادلیقدان) بیر درجه آشاغیسی اولان ایسه خالقین بوتون وارلیغی ایله اؤزونو گلیشدیرمه سینه و انکشاف ائتمه سینه فضا یارادان آزادلیقدیر،  دوغانین سفت قابیق ایچینده کی توخوما بوتون ظرافتی ایله دیققت ائدرک اونون گلیشیب، بؤیومه سینه، دئملی اؤزونو آزادجا گلیشدیبه بیلمه سینه امکان یاراتماسی کیمی. بئله جه بو (آزادلیق) خالقین باطنی بیلگی و دوشونمه گوجونو ائتگی له یه جک (تاثیر قویاجاق) و بو تاثیر خالیق عملده آزادلیغینی آردیندان گتیرجک. و نهایتا دؤلت بو آزدلیغین قبول ائدیله بیله جک اولدوغونو حس ائدرک، دؤلتین اساسلاریندا دگیشیکلیکلر اولاجاق. بئله جه دؤلت انسانلارا (بو آرادا بیر ماشیندان داها فرقلی حس ائدیلن انسانلارا) انسان حؤرمتینه لاییق داورانماغا باشلایاجاق.

ایمانوئل کانت

کؤنیقزبرگ، پرویسین،

30 سپتامبر 1784

آلمانجادان گونئی آذربایجان تورکجه سینه چئویرن:

 درویش اوغلو