فرقه دمکرات آذربایجان در تاریخ ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ با بیانیه‌ای دوازده ماده ای که مفاد آن فقط در یک سال عمر این حکومت ملی فرصت آغاز به اجرأ یافت
فرقه دمکرات آذربایجان در تاریخ ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ با بیانیه‌ای دوازده ماده ای که مفاد آن فقط در یک سال عمر این حکومت ملی فرصت آغاز به اجرأ یافت و با سرکوب حکومت ملی منجمد شد و حتا سیر قهقرایی رفت ، آغاز به کار کرد.
هنوز هم که هنوز است بعد از گذاشت هفتاد و شش سال تقریبا تمامی بند‌های این بیانیه انتظار جامعه عمل پوشیدن در جامعه‌ای را میکشند که تشنه دمکراسی، رفاه، آزادی مللتها در حق تعیین سرنوشت خود و اجرای عدالت اجتمایی است.
بیانیه از یک مقدمه و ۱۲ ماده تشکیل شده، در بخشی از مقدمه آمده است ایران مسکن اقوام و ملل گوناگون است. این اقوام و ملل هر قدر آزادتر زندگی کنند، یگانگی بیشتری خواهند داشت… وحدت ملی واقعی زمانی میسر می شود که همه مردم با حفظ خصوصیات و آزادی داخلی خود ترقی کرده و از هر لحاظ بتوانند باهم برابری کنند… آذربایجان می گوید: تهران به دردهای ما نمی رسد و از تشخیص و رفع احتیاجات ما عاجز است… ما این حق را به خود قائلیم که صاحب اختیار خانه ی خود شده و امکان اداره آن را مطابق میل و سلیقه خود داشته باشیم. « فرقه دمکرات آذربایجان » زائیده این احتیاج است.در بیانیه ۱۲ شهریور به اختصار آمده است:
/ توام با حفظ استقلال و تمامیت، آذربایجان خواهان تعیین سرنوشت است.
/ انجمن های ایالتی و ولایتی انتخاب شده در زمینه های فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی و نظارتی بر عملکرد مامورین و تغییر و تبدیل آن عمل خواهد کرد.
/ در مدارس آذربایجان تا کلاس سوم تدریس فقط به زبان ترکی خواهد بود و از آن به بعد به هر دو زبان… تشکیل دانشگاه در آذربایجان یکی از مقاصد اساسی فرقه است.
/ فرقه در توسعه صنایع، کارخانه ها، صنایع دستی و رفع بیکاری تلاش جدی خواهد کرد.
/ فرقه برای توسعه تجارت و رساندن محصولات کشاورزان به بازار داخلی و صادرات و باز کردن راه های ترانزیت اقدام عملی خواهد کرد.
/ فرقه در آبادانی شهر ها از یاری و همکاری مردم استفاده کرده، در مرحله نخست آب شهر تبریز را تامین خواهد کرد.
/ فرقه با توجه به جنبش های دهقانی رابطه بین مالک و دهقان را بگونه ای تنظیم خواهد کرد که هم دهقان راضی شود و هم مالک به آینده خود اعتماد کند.
زمین های خالصه و زمین های متعلق به اربابانی که آذربایجان را ترک کرده و محصول دسترنج دهقانان را در تهران و یا شهر های دیگر مصرف می کنند، بدون قید و شرط در اختیار دهقانان قرار خواهد گرفت.
/ در مبارزه با بیکاری به ایجاد کارخانه، گسترش تجارت، ایجاد موسسات زراعی، کشیدن راه آهن و راه شوسه اقدام خواهیم کرد.
/ تعداد نمایندگان آذربایجان را در مجلس با توجه به جمعیت افزایش خواهیم داد.( به نظر می رسد یک سوم از تعداد نمایندگان مجلس خواهد بود )
/ فرقه با تمام توان با اشخاص فاسد، مختلس و رشوه گیر در ادارات مبارزه خواهد کرد و به زندگی و معیشت مامورین دولتی رسیدگی خواهد کرد.
فرقه می خواهد بیش از نصف مالیات که از آذربایجان گرفته می شود صرف احتیاجات خود آذربایجان شود و مالیات های غیر مستقیم بطور جدی کاهش یابد.
/ فرقه طرفدار دوستی با کلیه ی دول دمکرات است و برای حفظ آن تلاش خواهد کرد..در پایان امید ما بر این است که هر آذربایجانی وطنپرست خواه در داخل و خواه در خارج آذربایجان در راه رسیدن به این مقاصد با ما همصدا و همراه شود، طبیعی است که اگر انسان خانه ی خود را اصلاح نکند، نمی تواند برای اصلاح محله، شهر و یا کشور خود بکوشد، اصلاح و ترقی آذربایجان موجب ترقی ایران خواهد شد و به این وسیله میهن از دست قلدرها و مرتجعین نجات خواهد یافت ( خلاصه شده از کتاب قیزیل صحیفه لر، انتشارات فرقه دمکرات آذربایجان )
استبداد و ارتجاع حاکم بر تهران همه توان خود را بکار برد تا از انتشار آن در سراسر کشور پیشگیری کند و می توان گفت که با تبلیغات وسیع و گسترده توانست به مقصود خود برسد.زیرا انتظار بر آن بود که این بیانیه بازتاب وسیع و گسترده ای در مناطق دیگر بویژه در بین روشنفکران و فعالین اجتماعی و سیاسی پیدا کند و راه دمکراسی و آزادی را هموار سازد.
با انتشار بیانیه، فرقه دمکرات آذربایجان فعالیت های خود را آغاز کرد و روزنامه آذربایجان ارگان رسمی آن شد، در اولین شماره آن پیشه وری با مقاله ای تحت عنوان « فرقه دمکرات آذربایجان » فعالیت خود را آغاز کرد نوشت: بیانیه ۱۲ شهریور مورد استقبال گرم و گسترده ای روبرو شد…مردم با ابراز احساسات باز شدن راه بسوی سعادت و آزادی را حس کردند. ولی استبداد و ارتجاع در تهران با ترشرویی و ترس از آینده خود سیل اتهام، ناسزا و دروغ را روانه آذربایجان کردند و همزمان زبان تهدید را گشودند که پیشه وری اینبار مقاله ای با عنوان « حرف آخر ما بر سر دوراهی » منتشر کرد و در آن نوشت: ما با تمام توان خود برای حفظ دمکراسی و آزادی سوگند خورده ایم… آذربایجان توان اداره کردن کار خود را دارد، اگر حقه بازان تهران با الهام گرفتن از لندن به فکر محو آزادی باشند ما یک قدم پیش گذاشته و مجبور به قطع کردن روابطمان با آنان خواهیم بود، حکومت تهران باید بفهمد که بر سر دوراهی قرار گرفته و آذربایجان راه خود را انتخاب کرده است، او به آزادی و دمکراسی و اصول آنها وفادار خواهد ماند.
بیانیه ۱۲ شهریور از همان روز های نخست مورد بی مهری، خشونت و اتهام های واهی و بی پایه استبداد و ارتجاع قرار گرفت، تبلیغات وسیع و گسترده از همان روز های نخست آغاز شد و آنچنان پیش رفت که گاهی روشنفکران و فعالین سیاسی طرفدار دمکراسی و آزادی هم تحت تاثیر آن قرار گرفتند و نسبت به آن که می توانست مسیر دمکراسی را با پایان جنگ جهانی دوم باز کند، یا بی تفاوت و یا سکوت کردند، با شکست فرقه دمکرات آذربایجان حاکمیت استبداد خود را باز سازی کرد و ارتجاع هم در کمین نشست تا قدرت سیاسی را دردست گیرد، در همه این مدت از خصومت و دشمنی با فرقه دمکرات و حکومت ملی آذربایجان اندکی هم کاسته نشد، در این میان برخی در اروپا و برخی دیگر در باکو نشسته، اسناد حعلی درست می کنند تا خود را مطرح سازند، در حالی که بیانیه ۱۲ شهریور و عملکرد فرقه، مبارزه با استبداد و ارتجاع بود و در راستای دمکراسی راهگشایی می کرد.
فرقه دمکرات آذربایجان ۷۶ سال پیش حق تعیین سرنوشت را مطرح و پیش برد که سال ها بعد در کنوانسیون های مختلف جهانی ( منشور سازمان ملل، منشور جهانی حقوق بشر، کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی و… ) مورد تائید و تاکید قرار گرفت، در نتیجه باید متن ارزشمند و تاریخی بیانیه ۱۲ شهریور و عملکرد جکومت یکساله فرقه مورد بازخوانی و ارزیابی قرار گیرد.
