روز جهانی زبان مادری؛ محدودیت ها، فعالیت ها و چالش ها در ایران

خبرگزاری هرانا – روز جهانی زبان مادری ۲۱ فوریه برابر با سوم اسفندماه، هر سال با هدف افزایش آگاهی‌های عمومی درباره زبانشناسی و تنوع فرهنگی و زبانی در سرتاسر جهان گرامی داشته می‌شود. این روز در عین حال نوعی فراخوان به واکنش در برابر روند رو به رشد به حاشیه رانده شدن و یا نابودی تنوع زبانی است. گزارش پیش رو به وضعیت زبان و گویش های غیر فارسی در ایران و مشکلات حقوقی و اجتماعی آن‌ها می پردازد. علیرغم گستردگی کمی گویش‌های بومی و متکلمین زبان های غیر فارسی مانند ترک‌ها، کردها، عرب‌ها و بلوچ‌ها، این شهروندان از حق آموزش به زبان مادری خود محروم هستند. همچنین ادارات ثبت احوال در برخی موارد به بهانه غیرایرانی بودن نام از صدور شناسنامه برای کودکان خودداری می کنند. فعالان در عرصه زبان مادری نیز غالبا به بهانه‌ها و برچسب‌های مختلف از جمله جدایی طلبی، تحت فشارهای امنیتی و قضایی قرار دارند. در این خصوص می‌توان به تایید محکومیت زهرا محمدی، شهروند اهل سنندج و فعال در زمینه آموزش زبان کردی به ۵ سال حبس در روزهای اخیر و بازداشت و محکومیت ۸ تن دیگر از فعالین این عرصه اشاره کرد.

به گزارش خبرگزاری هرانا، ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران، ۲۱ فوریه برابر با ۳ اسفندماه، توسط سازمان یونسکو به عنوان روز جهانی زبان مادری نامگذاری شده است.

روز جهانی زبان مادری هر سال با هدف افزایش آگاهی‌های عمومی درباره زبانشناسی و تنوع فرهنگی و زبانی در سرتاسر جهان گرامی داشته می‌شود. این روز در عین حال نوعی فراخوان به واکنش در برابر روند رو به رشد به حاشیه رانده شدن و یا نابودی تنوع زبانی، زبان و گویش‌های منطقه‌ای و زبان مهاجران است. گزارش پیش رو به وضعیت غیر فارسی زبانان در ایران و مشکلات حقوقی و اجتماعی آن‌ها می پردازد.

آموزش به زبان مادری در ایران

با وجود گستردگی گویش‌های بومی و تنوع زبانی مانند ترک‌ها، کردها، عرب‌ها، بلوچ‌ها، لرها و …، این شهروندان از حق آموزش به زبان مادری خود محروم هستند.

بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که میزان دسترسی به آموزش در مناطق محل زندگی غیر فارسی زبانان به طور محسوسی کمتر از مناطقی است که به زبان فارسی صحبت می‌کنند.

طی سال های اخیر علیرغم اعتراضات فراوان، طرح سنجش “بسندگی زبان فارسی” در برخی مناطق ایران به اجرا گذاشته شد. بر اساس این طرح ثبت نام کودکان در مدارس مناطقی که زبان مادری آنها فارسی نیست مشروط به گذراندن سنجش بسندگی زبان فارسی است.

مادر کودکی در ماکو که این تست را گذرانده، سال گذشته در این خصوص به گزارشگر هرانا گفته بود: “به ما گفتند برای ثبت نام باید تایید سنجش بسندگی زبان فارسی را داشته باشیم. بعد از یک سوال و جواب ۲۰ دقیقه‌ای گفتند که پسر شما در این تست قبول نشده و باید او را در مدارس مختص کودکان استثنایی ثبت نام کنید. نسبت به نتیجه تست اعتراض کردیم. آنها یک بار دیگر از پسرم امتحان گرفتند و این بار قبول شد. در حالی که به جز ممتحن تست هیچ چیز دیگری تغییر نکرده بود”.

وی با بیان اینکه این تست مصداق روشن ظلم به غیر فارسی زبانان در ایران است، افزود: “پسر من هیچ مشکلی ندارد، خوب حرف می‌زند، بلد است بشمارد و الفبا را بلد است. تنها مشکل او این است که زبانش فارسی نیست. فرض کنید اگر اصرار نمی‌کردیم دوباره از او تست بگیرند، برای همیشه از حق تحصیل در مدارس معمولی محروم می‌شد”.

فعالان مدنی منتقد طرح “بسندگی زبان فارسی”، با بیان اینکه اجرایی شدن این طرح اقدامی در نقض اصل ۱۵ قانون اساسی است، آن را نوعی تبعیض قومیتی می‌دانند. برخی از دیگر مخالفان نیز با نامگذاری این طرح با عنوان “نسل‌کشی زبانی” آن را اقدامی ظالمانه خواندند.

اسفندماه ۹۸، شعبه ۴۳ دیوان عدالت اداری کشور، در پی شکایت مسعد سلیتی، وکیل دادگستری از وزارت آموزش و پرورش، طی دادنامه‌ای وزارت آموزش و پرورش را به اجرای وظیفه قانونی مبنی بر تالیف و طبع و توزیع کتب درسی و نشریات کمک آموزشی و تدریس ادبیات زبان‌های محلی و قومی تا پایان دوره متوسطه در مدارس کشور بر اساس برنامه‌های زمان‌بندی شده در چارچوب نظام آموزشی با رعایت خصوصیات زبان و بافت متناسب زندگی روستایی، عشایری و شهری هر یک از اقوام موظف دانسته است.

صدور این رای که از نظر برخی فعالان حوزه زبان مادری حائز اهمیت است در حالی صورت گرفته که با وجود اهمیت مسئله زبان و فرهنگ تاکنون اقدام موثری برای تدریس زبان و ادبیات اقوام در مدارس کشور بخصوص در دوره پایه یا مقدماتی صورت نگرفته است.

جامعه بین‌الملل نیز اهمیت و ضرورت آموزش زبان مادری را به عنوان یک حق اساسی بشری به رسمیت شناخته و در چندین معاهده و اعلامیه تهیه شده از سوی مراجع بین‌المللی، ضمن تصریح به حقوق اشخاص در آموزش زبان مادری خود، بر تعهدات مثبت و منفی دولت‌ها در شناسایی این حق تاکید کرده است.

ماده ۲۷ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب ۱۶ دسامبر ۱۹۹۶ مجمع عمومی سازمان ملل متحد ،ماده ۳۰ کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۲۰ نوامبر ۱۹۸۹ مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ماده ۴ اعلامیه حقوق افراد متعلق به اقلیت های قومی، ملی، مذهبی و زبانی مصوب ۱۸ دسامبر ۱۹۹۲ مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ماده ۵۲ اعلامیه جهانی حقوق زبانی مصوب سال ۱۹۹۶ و منشور زبان مادری سازمان یونسکو از جمله این معاهدات بین‌المللی هستند، که در آن دولت های عضو صراحتاً موظف شده‌اند که برای تقویت و آموزش زبان مادری قومیت‌ها و ملیت‌های خود، کلیه منابع، مواد و وسایل لازم را تولید و توزیع نمایند. دولت جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان یکی از اعضای سازمان ملل متحد، موظف به پیگیری و اجرای این معاهدات است.

لازم به یادآوری است بر اساس اصل ۱۵ قانون اساسی ایران “‎‎زبان و خط رسمی و مشترک‏ مردم‏ ایران‏ فارسی‏ است‏. اسناد و مکاتبات‏ و متون‏ رسمی‏ و کتب‏ درسی‏ باید با این‏ زبان‏ و خط باشد ولی‏ استفاده‏ از زبان‌های‏ محلی‏ و قومی‏ در مطبوعات‏ و رسانه‏‌های‏ گروهی‏ و تدریس‏ ادبیات‏ آنها در مدارس‏، در کنار زبان‏ فارسی‏ آزاد است‏.”

علیرغم وعده های مسئولین علی‌الخصوص حسن روحانی در جریان انتخابات ریاست جمهوری، تاکنون تلاش مشخص و مثمر ثمری جهت عمل به این اصل قانون اساسی صورت نگرفته است.

شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی فرهنگیان ایران، طی بیانیه ای به مناسبت روز جهانی زبان مادری ضمن تبریک این مناسبت، بر حق آموزش به زبان مادری تاکید کرده است.

مخالفت اداره ثبت احوال با نامگذاری و ثبت هویت کودکان به بهانه فارسی نبودن نام

ادارات ثبت احوال در برخی موارد به بهانه غیرایرانی بودن نام از صدور شناسنامه برای کودکان خودداری می کنند. این اقدام مشکلات متعددی را برای کودکان بدون مدارک هویتی به وجود آورده است. از جمله این مشکلات میتوان به عدم دریافت واکسن اشاره کرد.

پیشتر هرانا در گزارشی از محرومیت شش کودک به بهانه غیرایرانی بودن نام انتخابی خبر داده بود. در واکنش به این اقدامات طی مدت اخیر شماری از معترضین با دیوارنویسی نسبت به عدم صدور مدارک هویتی برای “آییل” فرزند سجاد جولانی، فعال ترک (آذربایجانی) اعتراض کرده‌اند.

فشارهای امنیتی و قضایی علیه فعالان حوزه زبان مادری

فعالان در عرصه زبان مادری نیز غالبا به بهانه‌ها و برچسب‌های مختلف از جمله جدایی طلبی، تحت فشارهای امنیتی و قضایی قرار دارند. در این خصوص می‌توان به تایید محکومیت زهرا محمدی، شهروند اهل سنندج و فعال در زمینه آموزش زبان کردی به ۵ سال حبس در روزهای اخیر و بازداشت و محکومیت ۸ تن دیگر از فعالین این عرصه اشاره کرد.

روز دوشنبه ۳۰ دی ماه ۹۸، شعبه ۵۴ دادگاه تجدیدنظر استان تهران، بهنام شیخی، اکبر آزاد، علیرضا فرشی و حمید منافی را مجموعا به ۸ سال حبس تعزیری و ۸ سال تبعید محکوم کرد. این شهروندان در سال ۹۲ به دلیل شرکت در مراسم بزرگداشت روز جهانی زبان مادری در نسیم شهر تهران بازداشت شده بودند. بهنام شیخی، علیرضا فرشی و حمید منافی همچنان دوران محکومیت خود را در زندان سپری می‌کنند.

از دلایل صدور حکم برای یکی از این متهمان مواردی از جمله: شرکت در مراسمات خصوصی بزرگداشت روز جهانی زبان مادری در سالهای ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴، ارتباط با فعالان شهرهای مختلف برای سازماندهی مراسم بزرگداشت روز جهانی زبان مادری و راه‌اندازی یک دادخواست آنلاین که از مقامات ‌می‌خواهد زمینه برگزاری مراسم بزرگداشت روز جهانی زبان مادری را فراهم کنند. همچنین ارسال نامه‌ای به دبیرکل یونسکو در تهران و درخواست کمک از این نهاد برای کسب مجوز برگزاری مراسم بزرگداشت روز جهانی زبانی مادری در تهران عنوان شده بود.

در همین زمینه، امیر امینی در تاریخ ۲ اسفندماه ۹۷ در جریان فعالیت‌های خیابانی روز جهانی زبان مادری توسط نیروهای امنیتی در تهران بازداشت شد. وی تیرماه ۹۸ توسط شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب تهران از بابت اتهامات “اجتماع و تبانی به قصد برهم زدن امنیت ملی و فعالیت تبلیغی علیه نظام” جمعا به ۹ سال حبس تعزیری محکوم شد. این حکم در مرحله تجدیدنظر به ۷ سال و ۶ ماه حبس تعزیری تقلیل و طی دوران تحمل دوران محکومیت در زندان اوین، مطابق قانون جدید کاهش مجازات حبس به ۵ سال حبس تعزیری تغییر یافت. آقای امینی دوران محکومیت خود را در زندان اوین سپری می کند.

کیانوش اصلانی در تاریخ ۲ اسفندماه ۹۷ در جریان فعالیت‌های خیابانی روز جهانی زبان مادری توسط نیروهای امنیتی در تهران بازداشت شد. این شهروند بهمن ماه ۱۳۹۸، توسط شعبه ۳۶ دادگاه تجدید نظر استان تهران از بابت اتهام “اجتماع و تبانی به قصد برهم زدن امنیت ملی” به ۵ سال حبس محکوم شد. آقای اصلانی دوران محکومیت خود را در زندان اوین سپری می کند.

فاطمه تمیمی و مریم عامری روز چهارشنبه ۱۹ آذرماه ۱۳۹۹، توسط نیروهای امنیتی بازداشت و به مکان نامعلومی منتقل شد. به گفته یک منبع مطلع این دو تن همراه با هم قصه‌ها، لالایی‌ها و ترانه‌ها به زبان عربی را جهت ثبت تاریخ شفاهی روستا به روستا جمع آوری می‌کردند.

زهرا محمدی اواخر بهمن ماه امسال توسط شعبه چهارم دادگاه تجدیدنظر استان کردستان از بابت اتهام تشکیل دسته و جمعیت به قصد برهم زدن امنیت ملی به ۵ سال حبس محکوم شد. وی روز پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ توسط نیروهای امنیتی بازداشت و روز دوشنبه ۱۱ آذر همان سال، با تودیع قرار وثیقه ۷۰۰ میلیون تومانی به صورت موقت و تا زمان پایان دادرسی از زندان سنندج آزاد شده بود.

خانم محمدی از اعضای انجمن فرهنگی نوژین است که در زمینه تلاش برای حفظ محیط زیست کردستان، مهار آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع این استان و آموزش زبان کردی فعالیت دارد.

پیشتر سی و هشت سازمان مردم نهاد کردستان در نامه‌ای خطاب به حسن روحانی، رئیس جمهور ایران نسبت به سیاست طرد زبان های غیرفارسی در ایران اعتراض و از او درخواست کردند که نسبت به حکم ۱۰ سال حبس زهرا محمدی، معلم داوطلب زبان کردی و عضو انجمن فرهنگی اجتماعی “نوژین” تجدیدنظر شود. امضا کنندگان در بخشی از این نامه با اشاره به اینکه بر خلاف قانون، زبان و هویت‌های غیرفارس در ایران به سطحی پایین‌تر تنزل یافته‌‌‌اند، از انکار، طرد و نادیده گرفتن زبان مادری انتقاد کرده و تاکید کرده‌اند که «حق تحصیل و آموزش به زبان مادری از ابتدایی‌ترین حقوق همه مردم ایران است».

در بخشی از این نامه آمده است: « اگر امروز زهرا محمدی مدرس داوطلب زبان کردی به ده سال حبس محکوم می‌شود، نشانه‌ای آشکار از فاصله گرفتن از حقوق جمعیت‌های زبانی است. اعتراض ما امضاء کنندگان این نامه، به عنوان بخشی از فعالان جامعه‌ی مدنی کردستان، به این حکم، اعتراض به تداوم طرد زبان‌های ایران از سیستم آموزشی ایران و امنیتی قلمداد کردن مسئله‌ی زبان است. خواسته‌ی ما، تلاش شما برای خارج کردن مسأله‌ی زبان از دایره‌ی مسائل امنیت ملی، پیگیری مسأله‌ی حکم حبس زهرا محمدی و گام نهادن در مسیر احقاق حقوق زبانی جمعیت‌های زبانی ایران است”.

همچنین روز شنبه ۲ اسفند ۱۳۹۹، شماری از فعالان مدنی سنندج با برگزاری تجمع اعتراضی مقابل دادگستری این شهر صدور حکم ۵ سال حبس برای زهرا محمدی، مدرس زبان کردی و از فعالان حوزه آموزش زبان مادری را محکوم کردند.

طی روزهای اخیر جمعی از فعالان مدنی جهت گرامیداشت این روز و یادآوری اهمیت زبان مادری اقدام به دیوار نویسی در سطح شهرستان های تبریز و کلیبر واقع در آذربایجانی شرقی، کردند.

از این دیوار نویسی‌ ها می‌توان به ”تحصیل به زبان مادری حق ابتدایی هر انسان” ، ”زبان مادری من کو”، “زندگی بدون زبان ممکن نیست” و “روز زبان مادری مبارک” اشاره کرد.

همچنین توسط فعالان مدنی در سطح شهر تبریز برچسب‌های نمادین و گرافیتی های متعدد نصب شده است.

از جمله گرافیتی و متون دیوار نویسی های اعتراضی می توان به “زبان من حقیقت را می‌گفت، مرا بی زبان گذاشتند” اشاره کرد.

روز شنبه ۲ اسفند ۱۳۹۹، شماری از فعالان مدنی آذربایجان در آستانه روز جهانی زبان مادری اقدام به توزیع کتاب آموزشی به زبان ترکی در سطح شهر اورمیه کردند. همزمان با توزیع این کتب آموزشی،

همزمان فعالان مدنی استان اردبیل نیز به همین مناسبت کتاب هایی آموزشی به زبان ترکی را در سطح شهرهای اردبیل و مشگین شهر توزیع کردند.

فعالان مدنی توضیحاتی نیز در خصوص اهمیت آموزش زبان مادری به خانواده های دریافت کننده کتاب دادند.