محمد آزادگر ; محمد علی تاج احمدی نین «یاشادئغئمئزتبریز» کیتابی
۲۰۱۷ نجی ایلده محمد علی تاج احمدی جناب لاریندان ۲۵۸ صفحه ده تبریز حاقدا بیر کیتاب نشر اولونوب : « یاشادئغئمئزتبریز». تاسوفله بو ده یرلی کیتابین نه ناشری بللی دیر ونه ساتیش یئری. امید ائدیره م یازان بو نشر مسئله سینه جدی بیر فیکیر قیلسین!
کیتابین باش سؤزونون باشلیغیندا، م.ع. معجزده ن بوشعر گتیریلیب:« اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم اده ن دیلده / گزه ربیر ارمغان تک دفترین، بیل، چین وتاتاری»
تاج احمدی بوکیتابی اوخویانلارا خطاب یازیرکی بو کیتاب بیر تاریخ کیتابی دگیل وبیر منوقرافی دا دییل والبته خاطیرات کیتابی دا دگیل. یازار یاشادیغی شهری و دورانی وشهرین باشینا گلن ایشلرین بیر پاراسینی گوردویوکیمی،
بیلدیگی کیمی و…کاغاز اوسته گتریب واونا گوره ده آدینی یاشادئغئمئزتبریزقویوبدور.
کیتاب تبریزه آیید چئشیدلی مووضولاری احتوا ائدیر.کیتابدان پارچالار گتیرمک له اوخوجولاری یاشادئغئمئزتبریزله تانیش ائتمک ایستیره م. من محمد علی تاج احمدی نین یازی واملا اوسلوبونا اَل وئرمامیشام. کیتابدا نئجه یازیلیب منده اوجورگتیرمیشم!
یازان «تبریزه بیر قوش باخئشئ» باشلیغی آلتیندا تبریزین جوغرافییا سیندان توتموش تاریخینه وهاواسینا قده ر اوخوجویا جیدی واطرافلی بیلگی وئریر. یئری گلدیکده گون مسئله لرینه ده توخونور: « شهرین ایندیکی جمعیتی ۳،۷۵۵،۲۴۹ نفر دیر. یانئ انقلابدان قاباغا گؤره سایئ ۵ برابر آرتئبدئر. بللی دیر کی، بِله بیر کؤکلو آرتما، بیر بِله آز زماندا، جمعیتین طبیعی آرتماسئ اُلا بیلمه‌ز، و بو آنجاق کوتله ایله یاخئن و اوزاق کندلرده‌ن، ماهال‌لاردان گلمه ایله اؤده‌نه بیلهرمیش. »
تاج احمدی تبریزین تاریخی حاقدا یازیر: « شهر چُخ قدیم زمانلاردان تاریخه گیریب. مسیحده‌ن قاباقدان آشورلار دؤرونده‌ن بو شهره ایشاره‌لر واردئر. شهرین تاریخینین انیشی و یُخوشو چُخ اُلوبدور.» یازار بیر نِچه اهمیتلی تاریخیه ایشاره ائدیر:
«میلادی ۹نجو یوزایل‌لیگینده تبریز یِرلی حکومتلر پایتختی اُلوب، میلاددان ۱۲۲۷ ایل سُنرا تبریز شهری چنگیزخانئن ایمپراتورلوغونا قاتئلئبدئر، آمما بونو دا بیلمه‌لی دیر کی، موغول قُشونو شهری دؤیوشده توتمایئب. شهرین بؤیوک‌باشلارئ موغول‌لا مقاوله باغلایئب شهری آچئبلار. اُنا گؤره شهر تالانمامئش و داغئلمامئش قالئبدئر. میلاددان ۱۲۷۰ ایل سُنرا چنگیزین نوه‌سی آباقاخان تبریزی اؤزونه پایتخت اِدیبدیر، میلاددان ۱۲۹۵ ایل سُنرا تبریز قازان‌خانئن پایتختی اُلوبدور، یوز ایگیرمی ایل اُندان سُنرا ۱۳۷۵ نجی میلادی ایلده تبریز قره قُیونلو پایتختی اُلوب (گؤی مچید بو ایل‌لرین دوزه‌لمیشی دیر)، میلاددان ۱۳۹۲ ایل سُرا امیر تیمور گورکانی تبریزی تالایئب. بو یوروشده تیمور ایندیکی منجم محله‌سینده علی سیاهپوش دِییلن بیر ذات‌لا گؤروشوبدور. تیمورا اُنو درین بیر عالم بیلدیریبلر و اُنا گؤره گؤروشونه گِدیب. بیله‌سینده‌ن سُروشوب نی‌یه باشاباش قره گِیینیب‌سیز؟ جواب وِریب کی، نفسیمی اؤلدورموشم، اُنون قره‌سینی گِیمیشم. تیمور سُروشوب اگر اؤلدورمه‌لی دگیلمیش نی‌یه اؤلدورموسن؟ اگر ده اؤلدورمه‌لی ایمیش داها نی یه قره گِیمک؟ سیاهپوش جواب تاپا بیلمیر. تیمور دِییر دورون گِده‌ک بو بیر زاد بیلمیر.
[ائله قئرخئنجی ایل لرده غلامحسن فرنوددا آناسی، باجیسی وقارداشلاری ایله بیرلیکده بو منجم محله‌سینده علی سیاهپوش
کوچه سینده اوتوراردیلار. غلامحسن فرنودون مستعار آدلاریندان بیری ده علی سیاهپوش ایدی. فرنود بوآدلا «آدینه » ده مقاله لر یازاردی. من بیرینجی دفعه رحیم رئیس نیا نی و… فرنود گیلده گورموشم. او واخت لار رئیس نیا وناهیدی آذر «دومبارز مشروطه » نی چاپا حاضیرلاییردیلار. م. آزادگر]
میلاددان ۱۵۰۰ ایل سُنرا شاه اسمایئل صفوی تبریزی پایتخت اِدیب،
۲۵-۳۰ ایل سُنرا عثمانلئ تعروضونده شاه طهماسب، شاه اسمایئلئن اُغلو قزوینه داشئنئب و تبریز پایتختلیکدهن دوشوب. … شاه طهماسب آتانئن تورکو دیوانئ قارشئسئندا طهماسبی شاهنامه یازدئرئر کی، هله لیک نیویورک موزه‌سینده دیر. صفوی شاه عابباس پایتختی اصفاهانا آپارئر و صفوی‌لر دؤلتی یئخئلاندان قاجار دؤلتی ایش باشئنا گله‌نه کیمی قاباقجا پایتختلیکدهن دوشموش تبریز آنجاق بیگلربگی مرکزی کیمی قالئر، تا بیرینجی آقامحمدشاه قاجار گورجوستان یُلوندا تبریزده باشئنا تاج قُیوب و شاه اُلور. اُ ولاده‌ن تبریز ولیعهد اه‌یله شن شهر اُلوب دارالسلطنه آدلانئر .
میلادی ۱۹۰۸نجی ایلده ایراندا مشروطه انقلابئ حره‌کتلرینده تبریزده وطنداش ساواشئ اُلور و شهر اُن بیر آی حکومت قُشونلارئ و آداملارئ ایله محاصره اُلونور. آمما مشروطه ایسته‌ینلر بو دؤیوشلرده اوستون چئخئرلار و بونو گؤره‌ن روس مستملکه‌چی دؤلتی ۱۹۱۱نجی میلادی ایلینده اؤز سالداتلارئ ایله تبریزی توتور و بوردا اؤز ادامئ صمدخانئ ایش باشئنا گتیریر و باشاردئغئ اؤز باشئنالئغئ اسیرگه‌میر. بو اشغالچئ قُشون ۱۹۱۷نجی ایل روس انقلابئندان سُرا تبریزده‌ن چئخئر….
۱۹۴۵-۴۶ میلادی ایل‌لرینده تبریز مرکزلیگی ایله آذربایجاندا ملی حکومت قورولور و دوز بیر ایل سُنرا دا دِوریلیر. »
گوروندوکی کیمی تاج احمدی قیسادا اولموش اولسا تبریزین تاریخی حاقدا دوزگون تاریخی بیلگی وئریر.
یازان تبریزین هاواسی حاقدا یاشادیغی ایللر ده اوخوجویا بیلگی وئریر: « شهرین اؤزونون هاواسئ یونگول، سرین، اوره‌یه یاتان، قئشلارئ سُیوق، اؤزو یِللی، کولَکلی دیر. ایلین فصلینه گؤره یِلین استقامتی ده‌ییشه‌ر، آمما ایلین چُخ گونلرینده یِل یاواش اُلسا دا کسیلمه‌ز. .. تبریز ایقلیم باخئمئندان و تاریخاً سُیوق بیر شهر تانئنئبدئر…سُیوقلار اِله اُلاردئ کی، دُغرودان تو دِسه‌یدین گؤیده دُناردئ. اصغر(محمد علی تاج احمدی نین بویوک قارداشی) بیر گون سحر تِزده‌ن دیکباشئندان گِچنده گؤرموشدو کی، بیر کیشی اِوین پنجره‌سینی آچئب بیر آز سو آتئر اِشیگه. سو یِره چاتئنجا دُنور… گون اُرتایا یاخئن باققالدان یُغورد آلئب گتیردیک اِوده قاشئق وئراندا یُغوردون ایچینده‌ن دُنوب بوزا دؤنموش یُغورد گلدی… بیر ایل قئشئ بیر آیئن ایچینده اُن بیر یُل قار یاغدئ. هر یُل دا اُتوز سانتیمتر. سُیوغون رکوردونو بیز ۱۳۴۲نین قئشئندا گؤردوک. سُیوق دوشدو و اوزون سوردو. بیر آیدان آرتئق شخته ۱۵-۲۰ درجه دن آزالمادئ. ان سُیوق گونلر قئرخ دره‌جه شخته‌دن آرتئق ایدی. ۴۲ دره‌جه ده دِییردیلر. قاردان، سُیوقدان یُل‌لار باغلامئشدئ. نفت چاتئشمئردئ. دِییردیلر موغاندا قُیونلار اوچون طیاره ایله یِم تؤکوبلر. جاملارئن قئرُوو آچئلمئردئ. »
یازان اوشاقلیق، یِنی‌یِتمه‌لیک دؤرونده تبریزین اقتصادی دورومو ، تبریزلی لرین یاشایئشین دان دا یازماغی یاددان چیخارتمیر و پهلوی دؤرونون تبریزی و آذربایجانئ دیزه چؤکدورمه سیاستینه ایشاره ائدیر و اؤرنک اوچون تبریزده بیر محله نین آدینی چکیر: «علیخان محله سینده دِمک اُلار کی، دوز معناسئنا کِفی ساز آدام یُخ ایدی.»
یازان تبریزین لاپ بؤیوک وارلئ‌لارئندان حاج محمدباقر کلکتچی دن آد چکیر: «شهرین لاپ بؤیوک وارلئ‌لارئندان بیری حاج محمدباقئر کلکتچی ورجی میدانئندان بیر آز آشاغئدا اه‌یله‌شردی. بیز همیشه اُنو آیاقلا عصاسئنئ دؤیه دؤیه گِده‌ن گؤرموشدوک.»
تاج احمدی داشقادان تاکسئ‌بارا، فایتوندان تاکسئ‌یا ؛ باشلیغی آلتیندا تبریزده بو پروسس نئجه باشلاییر ایضاح ائدیر. اوسته لیک داشقا و فایتون حاقدا گئنیش معلومات وئریر. تاج احمدی فایتون دالئنا مینمه‌یین دن ده خاطیره تعریف ائدیر: «منیم ده سُن فایتون دالئنا مینمه‌ییم دروازا کوچه‌سینده اُلدو. فایتونچونون قونوتونون دویونو دوز باشئمئن اُرتاسئنا ده‌یدی و برک آجئشدئردئ. داها اُندان سُرا فایتون دالئنا مینمه‌دیم.»
تاج احمدی تبریزده چؤره‌ک و اُنون چئشیدلری حاقدا گئنیش بیلگی یه مالیک دیر: « تبریزده هامئدان آرتئق آختارئلان و یِییلن چؤره‌ک دیر. چؤره‌یین اهمیتینی خلقین دیرلیگینده گؤرستمک اوچون سؤزونون دیلده ایشلنمه‌سی یاخچئ بیر گؤرسدیجی اُلا بیله‌ر. چؤره‌ک قازانماق، چؤره‌ک دالئسئجا گِتمک، چؤره‌کده‌ن دوشمک، چؤره‌کده‌ن سالماق، چؤره‌ک داشدان چئخماق، چؤره‌ک کسه‌نلیک، دوز چؤره‌ک و بیر چُخ آیرئ اصطلاحلار دوزه‌لیب. » یازان چؤره‌ک و اُنون چئشیدلری حاقدا یازیر:« قاباقلار لاواش، و لاپ چُخ تندیر لاواشئ دب ایمیش؛ …آخماقایا چؤره‌یی صفی بازارئنئن جومه مچیده چؤنن ایکی هاچا اُلدوغو یِرده دؤشه‌نیب ساتئلاردئ. آلا چرشابا بورونردی. لاواشدان باشقا ایکی جور کوکه وار ایدی. بیری تندیرده پیشیریلن و آدئ اِله کوکه؛ بو کوکه سُمودان آز یِمه‌لی اُلاردئ. سُموچولار کُماش آدلانان کرپیجی چُخ قالئن ایچی بوتون پوف‌لنمیش چؤره‌کلر ده پیشیره‌ردیلر. اُ بیری چؤره‌کلرده‌ن فرقلی اُلان، -خمیری ده پیشیرمه‌سی ده- سنگک، نه لاواش کیمی ات پالچئغئندان دوزه‌لمیش لاواش تندیرینده، نه ده تاوا داش دؤشه‌نمیش کوکه تندیرینده پیشیریلردئ.»
یازان تبریزین پیشمیش‌لرینی و یِمک‌لرینی یاخجی تانئییر وبو حاقدا چوخ گئنیش بیلگی سی وار. یازان اِو واشیک یئمکلرین ده ن توتموش کوچه‌ده آش ساتان وجئزبئزچی دان دا سؤز آچیر.
محمدعلی تاج احمدی تبریزین قهوه‌خانالارئ حاقدا اینانیلماز قده ر بیلگیه صاحب دیر. اؤنجه بیر قیسا موقددیمه ده چایخانالارا نه اوچون قهوه خانا دئیلیر، سببی نی ایضاح ائدیر. سونرا داوام ائدیر:«…چای ساتان قهوه‌لر یا قهوه‌خانالار تبریز شهرینده ایکی بؤیوک بؤلومه بؤلونه بیله‌ر. بیری بوتون شهرده تانئنمئش و آدلئم قهوه‌لر، و بیری ده محله قهوه‌لری. تانئنمئش قهوه‌لر اوست اوسته هامان مدنی تبریز آدلاندئردئغئمئز یِرده ایدیلر. یانئ کریمخان میدانئندان قُنقاباشئنا کیمی، شهرین گون چئخان گون باتان خطینده. معمارلار قهوه‌سی،-ساعات قاباغئندا اوست اوسته ایکی بؤیوک چُخ واخت دُلو قهوه‌خانا وار ایدی… باستان قهوه‌سی، آذر قهوه‌سی، آشئقلار قهوه‌سی، خُروزبازلار قهوه‌سی و استتثنا اُلاراق بازارئن ایچینده ایکی قاپئلئ‌دا حاج عباسعلی قهوه‌سی یا بیر پارا آداملارئن دِدیگی کیمی اِششه‌ک‌لر قهوه‌سی. ..بیر پارا آدلئم، آمما بو جئزئقدا اُلمایان قهوه‌لر ده وار ایدی کی، عموماً ایلین یاز یای فصل‌لرینده برک ایشلک اُلاردئلار. بونلاردان قوللـه قهوه‌سی، گزران قهوه‌سی، شاهگؤلو قهوه‌سینی سایماق اُلار.تاج احمدی محله قهوه‌لرین دن ده دانیشیر: «محله قهوه‌لری، اُلدوقلارئ محله‌نین، یا اُنا یاخئن یِرلرین اُتورانلارئنا تانئش اُلاردئ….. اُلاردا عموم شهر قهوه‌لری خصلتی اُلمازدئ.»
«یاشادئغئمئز تبریز»ین بیر بویوک بولمه سی تبریزین محله‌لرین احتوا ائدیر. تاج احمدی بو بولومده تبریزین محله لرینده ن ، کوچه لرینده ن وبازاریندان اطرافلی بیلگی وئریر:« تبریز محله‌لرینی طبیعی جوغرافییا اوزو ایله بؤلنده چای آشاغئ ساغ الده، یانئ قوزِیده سُلدان ساغا امره‌قئز، دوه‌چی، سئرخاب، شِشگیلان، باغمِشه‌نی، چای آشاغئ سُلدا شام قازان، حؤکماوار، خطیب، منجم، قره‌آغاج، کوچه‌باغ، اهراب گزران، لیل‌آوا، چره‌نداب، مقصودیه، مارلان و خیاوان محله‌سینی سایماق اُلار.
شهرین قوزِیینده آشاغئدان ميدان چایئنا، یوخارئدان اِینالي داغئنا سؤیکه‌نمک‌له دوه‌چی، سئرخاب تاریخ بُیو بو استقامتده بؤیویه بیلمه‌زمیشلر. امره‌قئز آمما سُل بؤیرونده آجئ دوزونه و اورمو گؤلو چؤکک‌لیگی باشلانئشئنا گؤره بؤیومه امکانئ ارتئق اُلموشدور. بو یؤنده آجئ چایئندان آیرئلان سووارما ارخلری و یِرین دوزلویو شهرین بره‌کتلی حومه‌سینه دؤنموش حکماوار یِرلری، جامئشاوان، عم‌زینه‌دین، نؤکززه، قره‌ملیک یِرلشیردی … شهرین گون چئخانئ و گونِیی مارالاندان توتدو، گزرانا کیمی اوزوم قانالارئ ایله دُلو ایدی و آذربایجاندا اکیلن ۱۲۰ اوزوم چِشیدی‌نین چُخو بو باغلاردا و قانالاردا بِجه‌ریلیردی. … سئرخاب، خیاوان، مارالان محله‌لری شهرین مرکزی و اُرتاسئنا گؤره یوکسکده یِرلشیر. بازار، مقصودیه، اهراب، کوچه‌باغ، قره‌آغاج، منجم آشاغئدا یِرلشیب و گون‌باتانا شام‌قازانا سارئ گِتدیکجه آلچالقلئغئ آرتار.
…شهرین مده‌نی مرکزی اُنون اُرتاسئندا ایدی. دِمک اُلار کریمخان میدانئندان گجیل، قُنقاباشئ، فولگوش باشئ راستاکوچه آغزئ ایله بل‌لندیرمک اُلاردئ. بورانئن لاپ سئخ یِری ده ساعات قاباغئندان گجیل قُنقاباشئ آراسئ ایدی. بوتون تئاترلار، سینامالار،کیتاب ساتانلار، کافه‌لر، میخانالار، زاد دا بوردا یِرلشیردی… شهرین ایکی، بالا و بؤیوک گزمه‌لی پارکئ دا بورادا ایدی. ارکین اته‌یینده بالاباغ، گجیل، فولگوش باشئ، قُنقاباشئ آراسئندا گولوستان باغئ یا ملت باغئ ایدی. ملت باغئ‌نئن دؤرد بوجاغئندا بؤیوک دمیر قاپئلارئ وار ایدی. معجرلر کیمی. هر قاپئ بیر بؤیوک گیرده میدانا آچئلاردئ. گجیله سارئ، فولگوش باشئ، قُنقا باشئ و ستارخان میدانئ اصل گیریش قاپئسئ. گجیله سارئ باقئرخان، فولگوش باشئ دا نادر (شاه) میدانئ. بو آدلارئ ملی حکومت دؤرو قُیموشدولار و هر میدانئن اُرتاسئندا میدان آدئنا دوزه‌لمیش آدامئن مجسمه‌سی. ۱۳۲۵نجی ایلین ۲۱ آذرینده‌ن سُرا بو مجسمه‌لری یئغئشدئردئلار.»
یازان گولوستان باغئ‌نئن ایچه ریسی حاقدا اوخوجویا گئنیش بیلگی وئریر.
آمما باخاق گوره ک تاج احمدی گولوستان باغئ‌نئن اِشیگی حاقدا نه لر یازیر: «گولوستان باغئ‌نئن اِشیگینده‌ن دانئشماق اُلماسا حکایت یارئمچئلئق اُلار. دوغروداندا گولوستان باغئ‌نئن اِشیگی اوزو بیر غریبه بیر دونیا دیر. باغئن اِشیگینده اوزون گؤلون یوخارئسئندا بیر نِچه قومارباز، قره خال سالان، تسبح ساتان، لاتار اُیونو اُینادان، چارلز دیکنز، ویکتور هوقو رُمانلارئ شخصیتلرینده‌ن اُلان آقالار وار ایدی. اِله پِشه‌کار، اِله طبیعی فئرئلداق کی، آدام دوزگونده‌ن آرتئق اُلارا ایناناردئ. اخ تو دِیه‌ن قره‌خالچئ گونده بیر نِچه اؤزو کیمی ایش‌سیز، دؤردو بِشینه بُرجلو آدامئ سُیوب ارراده‌نی دوزه لتمه‌سه ایدی و باغ قاباغئنداکئ میخانادا یا نالچکرلره یاخئن چتی‌نی وئرماسایدئ گونو باشا وِرمه‌زدی.» یازانین بودیلی نه قدر جانلی و اوریژینال تبریزده دانیشیلان دیلدیر. قوندارما دیل دئیل! یازان داوام ائدیر: « خاچ ایکی‌لیگین قئراغئنئ بوکوب، چؤمبه‌لتمه وئران کارت سالان اخ تو دِییب ساغا یا سُلا توپوره‌ن، آیاق اوسته باخان یازئغئ اِله خاطیرجم اِده‌ردی کی،- اؤزو ده اؤز الی ایله قُیسایدئ هِچ اُلماسا شکه دوشَردی-، ایکی تومنلیگی آتئب قئراغئ قت‌لنمیش خاچ ایکیلیگی گؤتوره‌نده، اُنون نم هانسئ معجزه ایله قئزئل اُنلوغا دؤنمه‌سینی گؤره‌نده، بیله‌سینی اِله سُیوق تر باساردئ کی، آز قالاردئ قبض روح اُلسون. و باشلاردئ اؤزونو دانلاماغا، و اگر جیبینده بیر آیرئ ایکی تومنلیک قالمئش اُلسایدئ عوه‌ضینی چئخماق اُنو اِله بیر کؤکه سالاردئ کئ، دا گؤزو قارالاردئ و بونو دا هِچ، یِره قُیمامئش اوتوزاردئ. هرده‌ن بونون فلاکتی اُرا چاتاردئ کئ، اخ تو دِیه‌نین ده یازئغئ گله‌ردی، و بونو خیلاص اِتمک اوچون بوساتئ یئغئشدئرئب اکیله‌ردئ.» و « قِییش بوران سنه وِردیگی میدادئ هر نه تهر سالسایدئن اِله بُشا چئخاردئ کئ، اِله بیل بو هِچ قِییش دگیل، دُغرام دُغرام گؤن دور. ارراده دوزه‌لمک هامان، طره‌فه آیرئ بیر فیکره دوشمه‌یه یا اُنون یخه‌سینده‌ن یاپئشماغا مجال وِرمه‌میش یُخا چئخاردئ. بِله بیر آدام بوردا یُخوموش !» یوخاریدا گتیردیگیم منظره نه قده رجانلی دیر. شهریارین دیلی ایله دئسک: بیرسینما پرده سی دیر!
یازان بیر ایکی جومله ده اوخوجویا چوخلی بیلگی لر وئریر: « باغ قاباغئندان آرالانئب ارکه سارئ گلنده، سُل الده شوروی مریضخاناسئ وار ایدی. …ایندی اُ مریضخانا یُخدور. چُخدان یئغئشئلئب. بو آمما هامان مریضخانادئر کی، دِییردیلر ۲۱آذرده بی‌ریا بورا گیریب یُخ اُلموشدو. بوندان یوخارئ کلباسئ سیناماسئ ایدی. یانقئندان سُرا ایل‌لرله باغلئ قالمئشدئ. سُرالار رکس آدئ ایله آچئلدئ. ..اُنون دالئ کوچه‌سی باغ قاباغئندان پاساژئن دالئنا، اُردان میارمیارا و اُردان دا فردوسی خیاوانئنا چئخاردئ، اوزون بیر کوچه. کاتولیک لرین کیلیسه‌سی و اُندان قاباقدا دا سُرالار آچئلان هتل پالاس وار ایدی. چُخ آدام بو کوچه‌دن گل گِت اِله‌مزدی. قُرخاردئلار، یا اوشونردیلر. اُرا متروپل سیناماسئنئن دالئسئ ایدی و دالئ قاپئسئ اُرا آچئلاردئ. دِمک اُلارکی، جومه مچیدین حُووصخاناسئندان آرتئق بوردا دووارا ایشه‌ین اُلاردئ آمونیاکئن توتا بیلسه‌یدیلر گونده بیر نِچه مترمکعب اُلاردئ. بورونا دسمال توتمامئش گِچسه‌یدین اِله آجئشاردئ کی، آغلادان قاز کیمی بیر زاد اُلاردئ.»
تاج احمدی نالچکرلری هر طرفلی وچوخ جانلی تصویر ائدیر: « بو کوچه‌نین کِچیرتدیگی گونلری، تاریخی، نال دوزه‌لده‌ن زمانلاردان، سُرا کِفلی لرین، بؤیوگ آقا چاغئرانلارئن، پیچاق چکه‌نلرین، بیر ایستکان ایچمه‌میش اؤزونده‌ن چئخئب اؤزونه گیره‌بیلمه‌ینلرین، آخئر وقت اُغرون گلن، تازا جوان دانشجو، محصل حکایتی. دایانمادان کِچن گونلرین، یازئقلارئن، روزگارئن بیله‌لرینه پیسلیکده‌ن سووای هِچ زاد گؤرسدیلمه‌ینلرین دیرلیگی، هر جوره استثمار اُلان اینسانلار.»
«…ملت باغئ‌نئن گجیله یاخئن قاپئسئ یانئندا باقئرخان میدانئندا،گجیلده‌کی کاروانسارالارا گلن کندلی‌لرین گلیب باش قئخدئرماغئ اوچون آزاد هاوا سلمانئ‌لارئ وار ایدی. پوتلوق اوسته اُتوران باش قئخدئران، باغئن معجرآلتئ سککی‌سینه قُیولان آینادا اؤزونو گؤره‌ر و یانداکئ، آزاد هاوادا دارچئن چایئ ساتان قهوه‌چی‌نین گتیردیگی دارچئن چایئن ایچیب باشئنئ دا قئخدئرئب گِده‌ردی اُ بیری ایشلرینین دالئسئجا. بو سرویس هِچ نیویورکون «والدُرف آستُریا» هتلینده ده تاپئلا بیلمه‌زدی. اُردا دارچئن چایئ نه قِیریر، دارچئنلئ جین اُلار…گجیلده‌ن باغا سارئ خئردافروشلارئن اؤلکه‌سی ایدی. عقلیوه نه‌منه گلسه‌یدی بوردا ساتئلاردئ، یا دوزو ساتئشا قُیولارئ، چون بیر پارا زادلارئ نه ساتان و نه گؤز دُلاندئران مشتری تانئیاردئ. بیلمه‌زدی هاردان گلیب، نه اوچون اوموش و نه اوچون ده اُلا بیله‌ر. بس صور اسرافیل چالئناناجان قالا بیله‌ردی. هِچ اُلماسا بوساتئ دُلدوراردئ کی، ایشله‌نمیش پنیسیلین ایینه‌سی شوشه‌سینده‌ن توتدو دلیک تنیکه دُلچایا کیمی هر نه‌یین اوستونه بیر آد قُیماق اُلاردئ یا هِچ قُیماق اُلمازدئ، آمما بیر زاددان، پالچئقدان، شوشه‌دن، دمیرده‌ن، داشدان، میسده‌ن، بورونجده‌ن چُداندان دوزه‌لمیشدی، یا اُندان قُپموشدو. هر زاد کئ، بیر زادا اُخشایا بیله‌ردی بو بوساتلارا دوزولردی. اِله خئردافروش اُلاردئ کی، آخشاماجان دوزه‌لتدیگی، دؤشه‌دیگی جئرجئندئردان یوزآلتئن دا ساتا بیلمه‌زدی، ساتسا ایدی ده اوچ پنابات، هِچ بیر سنگک ده آلا بیلمه‌زدی کی، ایکی قئران ایدی. بس نه‌یه سحرده‌ن آخشاما بازار اصنافلارئندان چُخ اوزون ساعاتلار اُردا دایاناردئ؟ باش قاتماق اوچون؟ اؤزونو بیر کسبه بند اِتمک اوچون؟ بس هاردان کِچینه‌ردی؟ نه یی‌یردی؟ نه ایچه‌ردی؟ هاردا یاتاردئ؟ بیر دگیلدی، ایکی دگیلدی. گؤزون ایشله‌دیکجه وار ایدی. بولارئن آلئجئ‌لارئ موشتری‌لری ده اِله بولارئن تایئ ایش‌سیزلر، پولسوزلار، یُخسول‌لار ایدی. هله اُلار بولارا گؤره اصناف ایدیلر؟»
«یاشادئغئمئز تبریز» ین بعضی قطعه لری بیر رومان پارچاسی اولا بیلر! کیم تاج احمدی کیمی بو بازاری وصف ائده بیلر!
«…گجیلین، یانئ قاپئنئن یانئ باقئرخان میدانئنا سارئ جوربه جور معره‌که‌لرین، نغیل دِیه‌نلرین، اُیونبازلارئن اوستو آچئق، یانئ آزاد هاوا صحنه‌سی ایدی. بیر درویش وار ایدی اوزون سققل‌لی، بالاجا اُغلو ایله، و تهری تابلولاردا اُلان فتحعلیشاها اُخشایئشئ وار ایدی. بو درویشین گؤردویو ایشلرده‌ن بیر حلقه‌سی بِله ایدی کی، روزنامه کاغازئنئ هامئ‌نئن گؤزو قاباغئندا آغزئنا سُخوب یی‌یردی و اُنون دالئسئ بُغازئندان بیر ایکی متر اوزونلوغوندا رنگ برنگ کاغاز چئخارداردئ.»
تاج احمدی ایلان لا دانیشانلاردان؛ آغزئ کؤپوک‌لنمیش نغیل سؤیله‌ین دن ده دانیشیر.
تاج احمدی تبریزین «باغ وحش» ین خاطیرلادیر:« باغئن اوزبه اوزونده دُلدورولموش چوخورلارئن یانئندا اتوبوس ترمینالئ دوزه‌لمه‌میشده‌ن قاباق بیر جار، «باغ وحش» دوزه‌لمیشدی. بیر نِچه حیوانلا. حتی پئس‌پئسلئ زاد دا وار ایدی. اُنا گؤره کی، بو اؤزو ده بیر حیوان ایدی دا ! دا دِمیردی کی، بو هامئ‌نئن سرداباسئندا وار، اؤزو ده دیریسی !. قاپئدا بیلیت آلئناردئ و قاپئدان کِچیب دووارئن اُتایئندا جرجناوار دا گؤرمک اُلاردئ. ایندییه کیمی هِچ یاندا بِله اوریژینال «زُو» یا باغ وحش گؤرونمه‌میشدی. اِله بیر وسعتلی یِر ایدی کی،ایکی سیچان ساواشسایدئ بیری تله‌یه دوشه‌ردی. بو باغ وحش سُرا دانشگاهدان یوخارئ بؤيوک بیر یِره داشئندئ و حیوانلارئ دا چُخالتدئ. اُ جومله‌دن بیر آیئ دا اُرا گتیریلدی. یالان دُغور دِییردی حسنُو مِشه سینده‌ن توتوب گتیرمیشم. بو آیئ‌نئن آیاغئ کیشی‌یه دوشمه‌دی. اُنا گؤره کی، آیئ اوستانئ توتوب، سئخئب اؤلدوردو. باغ وحشین اوستاسئ اؤلنده‌ن سُرا بوتون آیرئ ایشلر کیمی دالئسئنئ توتان اُلمادئغئندان اُرا دا داغئلدئ، یئغئشئلدئ. حیوانلارئ دا اِلا بیلهرمیش کی یا آجئندان یا دا آیرئ بیر سببده‌ن آرادان گِتدیلر.»
تاج احمدی گجیلین تصویرینه داوام ائدیر:« شهرین آیرئ یِرلرینده گجیلده اُلان ایشلرده‌ن بیری یا بیر نِچه‌سی باش وِرسه‌یدی ده، هِچ بیرینده بو ایشلرین هامئسئ بیر نِچه یوز مترلیک یِرده باش وِرمه‌سی گؤرونمه‌زدی. گجیل اؤزلویونده بیر عالم ایدی. بیر یانئ ملت باغئ، بیر یانئ نال‌چکرلر، بیر یانئ دا چوخورلار. کندلی شهرلی کوتله‌سی‌نین بیربیرینه قارئشان، بیربیرینه قُووشان یِری ایدی. اِله بیل دورو چای، بولانئق چای سولارئ دنیزه چاتان، دنیزه تؤکولن یِری ایدی. بو قارئشئغئن ایچینده هم «ژان والژان»، هم «قاورُش»، هم «ژاوِر»، هم «تُم سایئر»،هم «هاکلبِری فین»، هم «چارلز دیکنز»ین یِتیمده‌کی پِرسُناژلارئنئ گؤرمک اُلاردئ. اُیونباز، جیبه گیره‌ن، درویش، خئرداواتچئ، جئزبئزچئ، باققال، گؤیچو، حامبال، کؤهنه پالتارچئ، بِکارا باشئ یانئندا معطل بگ، تقاعده گِتمیش آجان، اخ تو دِییب قره خال سالان، جوللوت، جوه‌للاغئ، شره‌شور، دؤش عابباس، تأمینات، فئرئلداقچئ، داردیبینده‌ن قورتولان، ننه‌سینین امجه‌یینی کسه‌ن، یُلدان کِچنِ، کندده‌ن گلیب هویوخ قالان، قب قزُوچو. هامئسئ گجیلی تانئر و اُنون پرسُناژلارئندان ایدی.»
کیم بو گوزلیکده وبو جانلیلیغدا گجیلی تصویر ائده بیلر.حییفیم گلیر بونلاردان واز گئچم! منجه داها تبریزده بئله بیر دونیا یوخدور. آخی منده قیرخ ایله یاخیندیر کی تبریزدن چیخمیشام، ائشیدیکلریمه گوره داها او تبریز یوخدور!
یازانیمیز یازیر: «گجیل صابیله‌میر میدانئنا گؤره بالاجا میدان حساب اُلاردئ. آمماگجیلده اُلان دونیا صابیلمیرده تاپئلمازدئ. گجیلین گِجه‌سی ده صابلمیرین اؤلو گِجه‌سینه گؤره بیر یاندان ملت باغئ، بیر یاندان نالچکرلره گؤره، گل گِت‌لی و شولوق اُلاردئ. صابیلمیرده هاوا زیاره‌ت یِرلری هاواسئ اُلاردئ. آشئقلار قهوه‌سی گجیلده ایدی صابیلمیرده یُخ. گجیلین معره‌که‌لری اُیونبازلئق‌لارئ قارشئسئندا صابیلمیرده قره سییدگیل وار ایدی. گجیل مده‌نی تبریزین یاپئشئقلئ بیر پارچاسئ ایدی. صابیلمیر چایئن اُ تایئندا دوشوب هنده‌ورینده‌کی محله کیمی گِجه نین قارانلئغئ اُرا تِز انَردی.»
تاج احمدی تبریز محله لرین صینفی جهت دن ده ایضاح ائدیر ومشروطه حرکاتیندا محله لرین مووقعینه آیدینلیق گتیریر و مشروطه نهضتینده تبریزین «اسلامیه چی» وتبریزین «انجومن‌چی» لرین اوینادیغلاری رولی آچیقلاییر: «اوست اوسته میدان چایئ‌نئن ساغ الینده اُلان اوچ محله شِشگیلان، سئرخاب، دوه‌چی، شهرین بؤیوک پایئندا یِرلشن قالان محله‌لرده‌ن آز چُخ ده‌ییشیک هاواسئ وار ایدی. ششگیلان کند یی‌یه‌لری، تُرپاقلئ‌لار یا بیر تهه‌ر آریستوکرات هاوا داشئیاردئ. بو دا قارئ کؤرپوسو ایله جابباخاننا آراسئندا دوشموش ولیعهد و حره‌مخانایا یاخئن اُلماسئ ایله باغلئ ایدی. مجتهدکوچه‌سی آمما ولیعهد اِوی‌نین دوز قاباغئندا یِرلشیردی و دینین حکومته نه‌قده‌ر یاخئن اُلماسئ و یاخئن اُلماق ایسته‌مه‌سی کیمی دوشونوله بیله‌ردی. یانئ حاکیم طبقه‌لر و حکومت اوچون گره‌کلی اُلان جابباخانا بیربیرینه سئخ یاپئشمئشدئ. معلوم دور کیّ هِچ واخت کاسئب بیر محله‌ده بؤیوک بیر مجتهد اه‌یله‌شمه‌میشدی. میدان چایئ‌نئن گونِیینده خیاوان، مارالان خلقی محله‌لر، مقصودیه وارلئ‌لار، بورژوا اعیان محله‌سی، چره‌نداب، لیل‌آوا خلقی محله‌لر، اهراب وارلئ اعیان محله‌سی سایئلا بیله‌ر. کوچه باغ قره‌آغاج دا خلقی محله‌لر دیر. دوه‌چی، بیر چُخ بازار تاجیرلری اُلدوغو اوچون، برک دینی و بیر چُخ حال‌لاردا دِمک اُلار محافظه‌کارلئقدان آرتئق ارتجاعئ محله اُلا بیلمیش‌میش. بو دا ایگیرمینجی یوزایل‌لیگین ایلک ایل‌لرینده تبریزده باش وِره‌ن دؤیوشلر زمانئنا قایئدئر. محمدعلیشاه تهراندا ملی شورا مجلیسینی لیاخُف و قزاقلار الی ایله تُپا دُلایاندان سُنرا، اؤلکه‌نین هر یانئ تسلیم اُلاندان سُنرا، آنجاق تبریز شهری، دوه‌چی محله‌سی استثناء اُلماقلا شاها باش اه‌یمیر. بو آرادا حیدرتکیه‌سینده اسلامیه آدلئ مرتجع ماللالارئن مجلیسی قورولور و اُرانئ قُرویان و مشروطه‌چیلره قارشئ وئرئشانلارئ دوه‌چی محله‌سی اهلی تشکیل اِدیر. یانئ اسلامیه ایالت انجومنی قارشئسئندا دوراندا، دوه‌چی ده تبریزه قارشئ دورور. پاریسده کُمون هامان تبریزین مشروطه دؤیوشلری کیمی بیر حادثه دیر، قئرخ ایل فاصله ایله.. اینتاسئ پاریسین کُمونو معین دلیل‌لره گؤره تبریز حره‌کتینده‌ن آز زماندا چؤکموشدو. آمما هر ایکیسی وطنداش ساواشئ دئر. کُمون بورژوا حکومتی دِویرمکده‌ن اؤترو، مشروطه بورژوانئ فئودالا قارشئ ایش باشئنا گتیرمک اوچون… اُ بُیدا دوه‌چی محله‌سینده اوزون ایللر تک بیر باشاباش خیاوان وار ایدی. قالانئ قدیم کوچه‌لر ایدی و کارخانا، تشکیلات، دانشگاه، مدره‌سه، چاپخانا، سیناما کیمی زادلارئن اُردا اُلماماسئ، اُنون اؤز قئنئندا قالماسئنا آپارئب چئخارتمئشدئ. حتی حزبلرین آزاد اُلدوغو دؤرده ۳۲-۱۳۲۰ هِچ حزبین دفتری دوه‌چی‌ده قُیولمامئشدئ. بوتون بو تشکیلاتلار شهرین اُرتاسئندا و قوزایدان اوزاق یِرلشمیشدیر.»
محمد علی تاج احمدی «یاشادئغئمئزتبریز» ده مشروطه نهضتینه بویوک قیمت وئریر: «راستا کوچه‌ده ایندی مشروطه اِوی آدلانمئش موزه اِو، حاج مهدی کوزه‌کنانی اِوی ایمیش و مشروطه‌یه گؤره ده ایلک یئغئناق اِله بو اِوده اُلموشدور، و ایندیکی آدلئملئق دا بونا گؤره دیر. … پُستخانا کوچه‌سینده مشروطه حره‌کاتئندا بؤیوک رُل اُینامئش فایتونچولار مچیدی وار ایدی کی، سُرلار بیر پارا یانلئش اُلاراق سامسامخان مچیدی چاغئرئردئلار. شیخ سلیم بوردا مینبر اوسته دؤرد بارماغئنئ بیر، مینبرین دسته‌سی اوستونه قُیوب دِیه‌رمیش ملت، مشروطه اُلسا کاباب یِیه‌جک‌سیز، باخ، بو انده ! شیخ سلیم نیقالای سالداتلارئ تبریزی توتاندان سُنرا بیر عاشورا گونو ثقه‌الاسلام و آیرئ تبریز مشروطه‌چیلری اُن نفرلیکده آسئلدئلار. نیقالایئن بو جینایتی اؤز اؤلکه‌سینده گؤردویو جینایتلرین دالئسئ ایدی…
پُستخانا کوچه‌سینده پُستخانا دامداشئ‌نئن آشاغئسئ بیر بؤیوک حیه‌ت ایدی. …بو پُستخانا تاریخی بیر یِر ایدی. مشروطه دؤره‌سی و نفت ملی‌لشمه دؤرونده تامام گؤنده‌ریلن تلگرافلار محمدعلیشاها یا آیرئ سیاسی آداملارا مثلاً تبریزین مجلیس وکیل‌لرینه گؤنده‌ریلن تلگرافلار، بوردان گِده‌ردی و جواب دا بورا گله‌ردی. بورا اینگلیسلرین چکدیگی، هیندیستاني اینگلیسه باغلایان تلگراف خطی اوستونده یِرلشدیگی اوچون اهمیت تاپمئشدئ. »
تاج احمدی بعضی واختلار هیرسین گیزلتمیر: «پُستخانا کوچه‌سینده‌کی دامداشئ تاریخی بیر یِر کیمی ساخلاماغئن هِچ بیر چتینلیگی اُلا بیلمه‌زدی. …حتی بیر بالاجا موزه کیمی ده دوزه‌لدیلیب ساخلانئلا بیله‌ردی.. تاریخه حؤرمتسیزلیک اُلوبدور. اوروپادا چؤلون اُرتاسئندا بیر عیماره‌تین اُتاغئندا بیر صنده‌لی ساخلایئب هامئیا گؤرسَدیرلر کی، لوئی ۱۴ اُودان گلنده بونون اوستونده دینجه‌لیبدیر. بیز آمما ایالت انجومنی‌نین محمدعلیشاهئ خلع اِتمه‌سی تلقرافئنئ وئران دسگاهئ ساخلاماغئ باشارمامئشئق…تک ده اُ دگیل. شهریمیزین بوتون قاپئلارئنئ دروازالارئنئ یئخئب یِرله بیر اِتمیشیک. تبریز ایکی یوز ایل‌لیک شهر دگیل کی، هِچ بیر تاریخی اُلماسئن. یِر ترپنمه‌سینده‌ن قورتولان بینالارئ دا اؤزوموز داغئدئرئق. هانئ رشدیه قالاسئنئن قالئقلارئ؟ هانئ شامقازاندان بیربیری اوسته قالان دؤرد کرپیج؟ اُ دا ارک. ایالت انجومنی دامداشئنئ سازلایئب موزه کیمی ساخلاماق یِرینه اُرانئ یِرآلما بادئمجان میدانئنا چِویرمیشیک. بونون آدئ نه اُلا بیله‌ر؟»
تاج احمدی : «پُستخانا کوچه‌سینده‌‌ن چئخاندا تربیت خیاوانئ گون باتان، غربی بؤلومو ساغا و سُلا گِدیر. سُلدا ۲۰-۳۰ متر اُیانا انجومن دربندی دیر اورا دا حاج رسول عطایی سعدی مدره‌سه‌سینی آچان مدیرینین آتاسئنئن و اؤزونون اِوی ایدیر. اُنون آتاسئ علی اکبر عطایی انجومن یُلوندا توفنگ گؤتوروب دؤیوشنلرده‌ن ایمیش. …بوردا بیر انقلاب یاشانئبدئر، بیر انقلابا باشچئلئق اُلوبدور. بورا نه اسلامیه باتا بیلیب، نه مرکزی دؤلتین اُتوز مین قُشونو، نه گتیردیگی قره‌داغ، شاهسوه‌ن اِلاتئ باتا بیلمیشدی. بورانئ سوسدورماغا خارجی بیر قودوز دؤلتین سالداتلارئ گلمه‌لی اُلوب. »
تاج احمدی لازیم گلدیک ده کوچه لرین آدینی دا آراشدئریر: «مدرن حوله تُخوما کارخاناسئ، برق لامع کارخاناسئ زیقلر کوچه‌سینده ایدی. چُخلارئ زیقلر آدئنئ زئغلار یا حتی آلمان آدئ زیقلِر کیمی بیلمیشدیلر. آمما نِجه کی بو کوچه‌دن آشاغئدا گنجه‌لی بگ (گنجعلی بگ یُخ) یانئ گنجه ایالتینده‌ن گلن بگ، – نِجه کی، تبریزلی، ارده‌بیللی، زنگانلئ، اورمولو وار- کوچه‌سی وار، زیقلر ده قافقاز داغلارئندا یاشایان، داغئستانلئ‌لار، چِچن‌لر، قاراچایلار کیمی بیر طایفا، خلق آدئندان دئر. و هامان یِرده‌ن بیر آز اُیانادا لک‌لر کوچه‌سی وار. زیقلر کوچه‌سی اؤز قره‌آغاجلارئ ایله تبریزین انلی و گؤزه‌ل کوچه‌لرینده‌ن دیر. »
یازان شهرین قدیم گؤرمه‌لی یِرلرینده‌ن اولان داش ماغازالاردان دا دانیشیر:«… اوزون ایل لر شهرین اُیناق یِری اُلموش شهناز خیاوانئ‌نئن چیگنی بو ماغازالارئن آشاغئسئندا آیرئ آیرئ دوکانلار، یِمک خانالار، سلمانئ، ایکی میخانا، قهوه‌خانا، چؤره‌کچی، ات ساتان، پیچاق ایتیلده‌ن و.. وار ایدی. » یازان شهرین لاپ آدلئم قنادئسئ حاج شفیع قنادئ سیندان و تانئنمئش تواضع (حاج علی) قورو یِمیش و آجیل ساتانین نان دا آد چکیر.
محمد علی تاج احمدی اوخوجونو تبریزین گئچمیشی ایله ده تانیش ائدیر: « قاباقلار تبریزده آلمان، آمریکا، اوروس، اینگلیس، عثمانلئ، فرانسا قُنسولخانالارئ وار ایدی. بونلار تبریزین دارالسطنه اُلدوغو زمانئن یادگارلارئ ایدی. فرانسا قنسولخاناسئ اوزبه اوزونده ده کاتولیک‌لر مدره‌سه‌سی وار ایدی. بو مدره‌سه سُرالار ابن‌سینا آدلانئردئ و درسلری فرانسا دیلینده اُلوردو. انقلابدان سُرا سن ونسان دُپُل ترک دونیالارئ تبریزده‌ن گِده‌نده مدره سه ده باغلاندئ.»
تاج احمدی تبریزین آدلیم اصنافلارینی ، باققاللارینی ، سلمانی لارینی تانییر واولاردان دا یئری گلنده یازیر. یازان، شریعتمداری قوما گئتمه میشده ن قاباق یاشادیغی اوین آدرئسینی ده وئریر: «آسیدکاظئم شریعتمداری گیلین اِوی، گجیلین قاپئسئندا گورجانلئ‌لار دربندی ده ایدی»
تاج احمدی تبریزین محله لرین ، کوچه لرین وائله جه ده تبریز بازارین او قدر گوزل تانییر کی آدام حئیران قالیر. دئیه سن بس تبریز نقشه سین تاج احمدی چیزیب. بو یادداشت چوخ اوزون اولماسین و اوخوجولاری یورماسین دیه، من یازانین تبریزین بازاری حاقدا وئردیگی معلوماتدان بیر بالاجا اؤرنک وئریره م. تاج احمدی تبریزین بازارلاری حاقدا یازیر: «صفی بازارئندان بوتون بازارئن هر یانئنا، هر کاروانساراسئنا گِتمک، تایئ یِر اوزونده آز تاپئلان گؤزه‌ل و الوِریشلی معمارلئغئنا گؤره مومکون اُلاردئ. …دِییلن‌لره گؤره تبریز بازارئ دونیانئن اوستو اؤرتولو بازارلارئنئن هامئسئندان بؤیوگو دور. اُن ایکی بازارئ، قئرخدان یوخارئ تیمچه، کاروانساراسئ وار. ایندیلیکده آن گؤرکملی یِری مظفریه تیمچه‌سی دیر. بو تیمچه‌نین گونبه‌زی دونیا معمارلئق سویه‌سینده سایئلان آبیده‌لرده‌ن بیری دیر و آیرئ آیرئ کیتابلاردا ده‌ییشیک بوجاقلاردان سالئنان و چاپ اُلونان عکسلری واردئر. بو تیمچه مظفرالدین شاه تبریزده ولیعهد اُلدوغو زمان تیکیلیبدیر. و بونا گؤره چُخلو حکایتلر دِییلیبدیر. تبریز بازارئنئن اصل خاصیتی شهرین و اوست اوسته آذربایجانئن و بیر حدده ده کوردوستانئن گونده‌لیک یاشایئشئ ایله باغلئ اُلدوغو دور.» اولماز کی یازان، بازاردان یازا جومه مچیدن یازمییه: «…جومه مچیدین دؤرد بؤیوک مچیدی وار ایدی اوچو سُل الده یِتمیش ایکی ستون، یاعلی، و شیخی‌لر مچیدی. ساغ الده میرزه صادق مچیدی. هامان ساغ الده بو مچیدده‌ن سُرا کلکتچی دوزه‌لتدیره‌ن قرائتخانا ایدی. سُرا حیه‌ت اؤزو و ایکی طره‌فده دوزه‌لمیش ایکی مرتبه حیجره‌لر… جومه مچیدده ده تبریزین اُ بیری مچیدلرینه تای میناره یُخ ایدی…استانبول مچیدلرینده آز قالا گونبه زده‌ن چُخ میناره قُیوبلار. بوردا هامئدان یِکه مچید یاعلی مچیدی ایدی. یاعلئ مچیدی گیریشینده قاپئ باشئندا بؤیوک بیر پارچا مرمر داشئندا اُلدوقجا گؤزه‌ل بیر خطله یازئلمئش و داشا قازئلمئش شاه تهماسب صفوی‌نین فرمانئ دئر. بو داش، خط یازما، داش یُنما صنعتی‌نین بیر اینجیسی دیر و تایئ تبریزین آیرئ بیر یِرینده یُخدور….جومه مچید آغزئ دُغرو بیر دؤرد یُلون آیرئمئ دئر. گیریشین دوز سُل الینده حاج اِمین باققالئن دوکانئ ایدی. ساغ الینده قاباقدا بادامچئ بازارا گِده‌ن یُلون باشئندا بؤیوک بیر حامام وار ایدی. بو حامامدا نادرشاه موغان قورولتایئنا گِده‌نده یویونوب گِتمیشدی. بو حامام بازاردا اُلان دؤرد حامامدان بیری دیر.»
تاج احمدی ارک حاقدا یازیر: «تبریزین مرکزینده ، شهرین لاپ گؤزه چارپان تاریخی آبیده‌سی ارک دایانئر. میس کیمی کرپیجده‌ن دوزه‌لمیش، شهرین باشئنا گلن احوالاتئن بؤیوک شاهیدی. دیل آچئب دانئشسایدئ نه‌لر دِمه‌زدی. ارک. اِله بیل شهر بونا ارک اِله‌ییب هر زادا دؤزه بیلیب. تاریخ اُنا ارک اِدیب، تبریز نِجه اُنا ارک اِتمه‌یه‌یدی؟
ارک تیکیلی‌سینه گؤرهِ، نِجه دوزه‌لیب. سویو کرپیجی هاردان گلیب… چُخلو حکایتلر، روایتلر وار. دوزه‌لمه‌سینه گؤره، اُ اوجالئقدا یِره نه تهر کرپیج، پالچئق،مالات یِتیرمه‌یه افسانه‌لر دِییلیب، فیکیرلر سؤیله نیب،
اُلاردان بیرینده دِییلیر :
ارکین قلعه‌سینه باخدئغئم زمان؛
گلیر خیالئما بیر اسکئ دؤران
نه‌لرده‌ن تیکیلمیش، بیلینمه‌ییر بو؛
هاردان پالچئغئنا گتیریلمیش سو؛
بابام اِشیتمیشدی شیخ باباسئندان؛
ارکین قلعه‌سینی تیکدیره‌ن زمان؛
قره‌غول آدئندا جوان وار ائمئش؛
نه چُخ خوره‌ک یِییب، نه چُخ یاتارمئش؛
ارکین لاپ باشئنا کرپیج آتارميش….
هانسئ حؤکمدارئن فرمانئ ایله،
قلعه‌نی تیکه‌رک اِدیبلر تامام،
اؤلکه‌نی حفظ اِتمک گومانی ایله،
کیملر بو تبریزده اُلوب حؤکمران،
کیملر بو تُرپاقدا تؤکوب قئزئل قان….»
یازان دلیل ومنطیقله گؤستریر کی ارک هچ زامان مچید اولماییب: « آمما بیر پارا آداملار نم نه اوچون اُنون ارک‌لیگین گؤره گؤره، گِنه ده اینانا بیلمیرلر کی، بو بیر قالا و ارک اُلا. …ارکی مچید سایان گره‌ک ایناندئرئجئ دلیل‌لرله بونو گؤرسده بیله. بو دلیل‌لر گره‌ک معمارلئق اصول‌لارئ و تاریخی سندلره آرخالانان اُلسون. ارک مچید اُلسایمئش، بیرینجی محمدشاه قاجار… کی، برک ایناملئ، مؤمن ایمیش؛ اُراجان کئ اؤزونون شخصی اذان دِیه‌نی وار ایمیش، نی‌یه گورجوستانا قُشون چکنده ارک‌ده آیرئ بگلربگی‌لر له گؤروشنده اُردا ناماز قئلمایئب؟ اُ کی، خراساندا مشهد زیاره‌تینه گِده‌نده قدمگاهدان باشماقلارئنئ چئخاردئب و حره‌مه‌جان آیاق‌یالئن گِدیب، بو ایشی گؤرمه‌ییب؟ اؤزو ده اُ اهمیتده اُردودا؟» محمد علی تاج احمدی یازیر : «بو سطرلری یازان، نِجه کی، چُخلارئ ایندییه کیمی اُرانئ ارک گؤروب وارک بیلیب‌لر، بورانئ ارکده‌ن آیرئ بیر زاد گؤره بیلمیر.»
تاج احمدی گوی مچید حاقدا یازیر: «گؤی مچید منیم گؤزومده یِر اوزونون مچیدلری آراسئندا اؤلچو و معمارلئق باخئمئندان اُلدوقجا گؤزه‌ل، اُلدوقجا تناسوبلو مچیدی دیر. اُنون کاشئلارئ‌نئن حیران اِدیجی گؤی رنگینی هاردا تاپماق اُلار؟ استانبولون چُخ سُرالار دوزه‌لن گؤی مچیدی ده تبریزده‌ن آپارئلان معمارلارئن ایشی دیر، آمما بو گؤزه‌ل‌لیک تبریزین گؤی مچیدی‌نین دیر.گؤی مچید تبریزین شانلئ کِچمیشینده‌ن قالان ایکیجه یادگارلاردان بیری دیر. … سُرالار بونون گون باتان یانئندا ایکی مرتبه‌لی بیر موزه دوزهلدی و آدئ اُلدو آذربایجان موزه‌سی. بو موزه‌ده ستارخانئن تُپانجاسئ و ثقه‌الاسلامئن عینکی جاماکئدا قُیولموشدو. سُرلار بهروز حشمتین دوزه‌لتدیگی و شاهگؤلوده قُیدوغو آشئق دمیر مجسمه‌سینی اُردان گؤتوروب گتدیلر بو موزه‌نین دالئ بیر ایشئقلئق حیه‌تینه یِرلشدیردیلر.» تاج احمدی یازیر: بیز بورانئ دؤشه‌نک‌لی گؤرمه‌ییب و بوردا مراسیم اُلماسئ یادئمئزا گلمیر. آنجاق ۱۹۸۷نجی ایلده شهریار دونیادان گِده‌نده‌ن سُراجنازه‌سینی سیدحمزه‌یه آپارمامئشدان قاباق بوردا قُیوب و بوردان گؤتورموشلر. بو دا شهریار اوچون تبریز شهرینین هِچ کیمه گؤرسدیلمه‌میش حؤرمتی کیمی گؤروله بیله‌ر.»
تاج احمدی شهریار لا علاقه ده یازیر: مقصودیه میدانئندان بیر آز یوخارئ شهریارئن اِوی دیر.داها ایندی اِو-موزه دیر. اُ بالاجالئقدا اِوده‌ن اُ عظمتده حیدربابا، سهندیه کیمی طنطنه نِجه چئخئب؟ بیر نِچه ایل قاباق اُرا گِده‌نده موزه‌نی دُلاندئران آقالارلا دانئشئغئمئز اُلدو. پاریسده کیتابخانادا تانئش اُلدوغوم بیر ایتالیالئ پروفسور منه حیدربابادان و اُنو ایتالیا دیلینه ترجومه اِتمه‌سینده‌ن دانئشدئ. آمما بو پروفسور سهندیه‌نی گؤرمه‌میشدی. منیم تعریفلریمی اِشیده‌نده دِدی اگر حیدربابانئ تانئماسایدئم بو سؤزلری چتین قبول اِده بیله‌ردیم. دِدیم حیدربابا سهل ممتنع دیر. آمما سهندیه نقاشلئق دئ، موزیک دی، سؤزدو، رؤیادئ، خیالدئ، افسوندو، جادودور. دِدی ایندیکی منیم آغزئمئ سولاندئردئن اُنو منه چاتدئر. باش اوسته. منه وِردیگی حیدربابانئن ایتالیا ترجومه‌سینی شهریار موزه‌سینه وِردیم. من ده سهندیه‌نی اُنا گؤنده‌ردیم. روزگار باشئمئزئ اِله قاتدئ کی، داها بیلمه‌دیم اُنا گؤره ده بیر ایش گؤره بیلدی»
تاج احمدی بعضی حادیثه لرده ن ده دانیشیر :« ساعاتا بیر آز قالاندا تانئنمئش وارلئ صدقیانئ اِوی‌دیر. ایکی مرتبه کرپیج قدیم اعیان اِوی. اُردا تبریزلی شاعیر محمدبی‌ریانئن تُیو توتولوبدور»
تاج احمدی محمد رضا شاهی چوخ ماراقلی تصویر ائدیر: «ساعات قاباغئ میدانئ کِچمیشده تبریزین اُیناق یِرلرینده‌ن ایدی. ..ملی حکومت ایشده‌ن دوشنده‌ن بیر ایکی ایل سُنرا شاه تبریزه گلدی و بلدیه اِیوانئندان دانئشدئ. قره‌شین آرئق بیر آدام ایدی. کوچه‌ده تک یِریسه‌یدی اوزونه باخان اُلمازدئ. آدامدا اثر قُیان تهری یُخ ایدی.»
تاج احمدی شاهگؤلو واینالی دان یازماغی دا اونوتمور: « شاهگؤلو شهرین گزمه‌لی یِرلرینین باشئندا دایاناردئ….شهرین چتین گزمک یِرلرینده‌ن بیری ده اِینالئ ایدی…اِینالئ مچیدی‌نین جان قورتارئب داغئلماماسئ تبریز داغچئلارئنئن همتی دیر. تعمیراتئن، سوواغئن هر بیر زادئن دال‌لارئنداداشئ‌یئب چئخارداردئلار. ..ایندی داها اینالی او اینالی دگیل.»
یازان «یاشادئغئمئز تبریز» کیتابیندا، کئچمیشده اؤنملی رل اوینامیش «جاوازخانا» حاقدا، وائله جه ده « زنجیر» ین آدی هارادان گلیر،بیلگی وئریر:« شاهگؤلویه چؤنن یُلون یانئندا واسمئنجا گِده‌ن آغ یُققوشدان کِچن یُلون آغزئندا جاوازخانا وار ایدی و شِی شوی کِچیرده‌نده عوارض آلئناردئ. یُلون انینه بیر زنجیر چکیلمیشدی کی ماشئنلارئن و مال‌لارئن کِچمه‌سی اوچون عوارض اؤده‌ننده‌ن سُرا آچئلئب سُرا دا باغلاناردئ. اُنا گؤره ده اُرانئن آدئ زنجیر اُلموشدو.»
. تاج احمدی اوخوجونو تبریزین محله له رینده دولاندیر:« لیل‌آوانئن اؤزونده آدلئم کوچه‌لرده‌ن گنجه‌لی بگ، لک‌لر و بیر ده قناره دیر …قناره‌ده‌ن اوسته آمریکا مریضخاناسئ و اُندان دا یوخارئ سدّه‌جان آمریکا قُنسولخاناسئ ایدی. آمریکا قُنسولخاناسئ‌نئن دالئسئ سد آدلاناردئ. سدی آشاندان سُنرا ساغ الده موستشار باغئ ایدی، آباد بیر باغ.» ..سُل الده خسروی گؤن کارخاناسئ ایدی. قیلاسه‌لری تبریزده آدلئم ایدی. دامداشئ و دوروباسئ ایندی ده قالئر. سُرالار ایشی لاپ آزالمئشدئ. اوروپادان تمیزلنمیش آت و اینک دریسی گتیریب ساتئردئ. گؤن ایشی دایانمئشدئ. خسروی کارخاسئندان باشقا ایران گؤن کارخاناسئ دا وار ایدی. بو، اُ زمانلار ایدی کی، تبریز باشماقچئلئق مرکزی ایدی. گؤنو ده اؤزونده‌ن ایدی، باشماقچئسئ دا. ایندی اُ زمانلاردان چُخ اوزاقلاشمئشئق. باشماقچئ بازاردا چین بایداغئ اسیر. »
«…موستشار باغئندان یوخارئ ایمامیه قبوستانئ ایدی…. بو قبوستاندا صمد بهره‌نگی ده قویلانئبدئر. موستشار باغئندان لاله‌یه سارئ قئرخئنجئ ایللرده ایتالیالئ‌لار بیر سئرا اِولر تیکدیلر و اُرانئن آدئنئ دا قُیدولار منظریه. بو، سُراکئ گؤرمه‌میشلر هر نه تهراندا گؤروردولر اُنو تبریزه ده یاپئشدئرماق ایسته‌ییردیلر. تبریزده اُ سایاق آدلار یُخ ایدی. منظریه، زفرانیه کیمی قُندارما آدلار یُخ ایدی. هر یِرین قدیمده‌ن آدئ وار ایدی. اُلماسایدئ دا داها آد تاپئب قُیماق اِله چتین بیر ایش دگیلدی کی. بو یِر دلال‌لارئ‌نئن سوقاتئ ایدی.
سد اوستو ایله گِدیب گزران دوزونه چاتاندا قدیم آلمانلار دوزه‌لتمیش، سُرا زیندان اُلموش فرش کارخاناسئ‌نئن آلتئندا آلمان خیاوانئ وار ایدی. بو خیاوان گزرانا چاتاردئ. گزراندان گِده‌ن و قُنقا باشئنا چئخان خیاوان آرادا آلتمئش دره‌جه سُلا اه‌ییله‌ردی و دیبده ملت باغئ بوجاغئنا قُنقاباشئنا چاتاردئ. اُردان قاباق ساغ الده‌ن بیر کوچه یُلو ایله گِدیب داش ماغازالارا چئخاردئ. بارناوا کوچه‌سی بورانئن دالئندا یِرلشه‌ردی.
قُنقاباشئنئن اؤزونده، آدئندان بللی اُلدوغو کیمی واغزالاجان دمیریُل اوسته گِده‌ن، آتئنان چکیلن قُنقا بو دمیر یُلونون باش دوراجاغئ یا ترمینالئ ایدی. بو خیاواندان ایسقالات، تثبیته جان اُ ال بو ال قاراژ، دمیرچی، مکانیک و اتومبِله گؤره اُلان ایشلرله دُلو ایدی. ایسقالات یانئندا ستاره آبجو کارخاناسئ، شهره تازا آبجو یِتیره‌ن، و اُندان سُنرا شمس‌آذرین اون ده‌ییرمانئ یِرلشیردی. [آبجو کارخاناسئنا یاپیشیقلی ساکیانین اون ده‌ییرمانئ وارایدی. ائله آبجو کارخاناسئ دا ساکیان گیلین ایدی. ساکیانین اون ده‌ییرمانئ نین اوزبه اوزونده بیزیم چؤره کچی دوکانیمیز وار ایدی. کوکه پز. شمس آذرین اون ده ییرمانی بیرآز آشاغیدا ایدی. م.آ ]
تثبیت، آدئ گؤرستدیگی کیمی بوغدانئ یئغئب ساخلایئب شهری آجلئقدان قورتارماق اوچون تیکیلمیشدي. اُنو آلمانلار دوزه‌لتمیشدیلر و رسمی آدئ تثبیت غله ایدی. تثبیت‌دن واغزالا هله بیر آز یُلدور. آرادا ایندیکی نفت ساتان پُمپ‌لار یاخئنلئغئندا کلکتچی کارخاناسئ وار ایمیش. بورا ایپلیک اه‌ییره‌ن کارخانا اُلوب و چُخلو ایشچیسی وار ائدئ. اُلو کی، ایشچی سایئ باخئمئندان تبریزده هامئدان یِکه ایمیش. کلکتچی قارداشلارئ حاج علیمحمد و حاج محمدباقئر ایری صنایع یی یه‌سی ایدیلر. حاج محمدباقئر خیّر آدام کیمی تانئنمئشدئ. خارجه گؤمرویونون تبریزده‌ن یئغئشئلئب خرمشهر یُلو ایله تهرانا وِریلمه‌سی تبریزین خلاص گوللـه‌سی ایدی. »
تاج احمدی تبریزین مدره‌سه‌لری حاقدا موکمّل بیلگی وئریر، آنجاق بورادا من تکجه آدلارینا قناعت ائده جه یه م: «…تبریزده آدلئم مدره‌سه‌لرده‌ن فردوسی، سعدی، پرورش، شمس، روشدیه، اده‌ب، کمال، تمدن، دالئسئ لقمان، حکمت، تربیت، منصور، رازی، امیرخیزی، نمونه، تقی‌زاده اُغلان مدره‌سه لری، ایراندخت، شاهدخت، پروین، امیرنظام قئز مدره‌سه لرینی سایماق اُلار. ایندی، بوگون سعدی مدره‌سه‌سی کلاسلارئ اوستونده‌ن گونده مینلر ماشئن کِچیر. اوشاقلارئن قاچان قاچان، دیریلتدی اُیونلارئنداکئ قئشقئر باغئر، یِرینی ماتُر سسینه، شوفر سُخوشدورماسئنا وِریبدیر. فیوضاتئن کلاسلارئ‌نئن یِرینده تئرپ یِرکؤکو ساتئلئر.فردوسی مدرسه‌سی اُلدوغو یِرده دورور. منصور ، لقمان ، شاهدخت ، پرورش، اده‌ب ،کمال ،تمدن و خاقانئ مدرسه لری یوخا چیخیب لار!»
تاج احمدی تبریز دانشگاهی حاقدا اطرافلی معلومات وئریر: « کِچن یوز ایلده مشروطه حره‌کاتئندان سُرا تبریزده لاپ اهمیتلی ایشلرده ن بیری ده دانشگاهئن آچئلماسئ دئر. ۱۳۲۵ ده ایلک آچئلاتدا دانشگاه، دانشسرا دامداشئندا آذربایجان یونیورسیته‌سی آدئ ایله آچئلئب. آدئ تبریز اُلاندا دا، دُغرودان آذربایجان یونیورسیته‌سی ایمیش. هر دانشکده‌سینده، هر کلاسئندا آذربایجانئن هر یانئندان، اورمودان، اردبیلده‌ن، مراغادان، شبسترده‌ن، اوسگوده‌ن، زنگاندان و بوتون آذربایجانئن شهرلری، قصبه‌لری، کندلرینده‌ن استعدادلئ اوشاقلار بوردا بیر نِچه ایل جوانلئق‌لارئنئ قُیوب علم اؤرگنیبلر. تبریزده‌ن ساعدی، صدارت، تاج‌احمدی دؤکتور اُلاندا، خامنه‌دن بابایی، آستارادان عبداللهی دا هامان مرتبه‌یه چاتئبلار. اُ کلاسلاردا بوتون آذربایجانئ گؤرمک اُلوردو. بیزیم اؤز کلاسئمئزدا تبریزلی، اردبیللی، خویلو، میاندابلئ، عجب‌شرلی، کؤهنه‌شهرلی، مشگینلی، اورمولو، گوگانلئ، توفارقانلئ وار ایدی.»
تاج احمدی یئری گلنده تبریز شهرینین صینفی تضاددیلارا دا ایشاره ائدیر: «تبریزده هِچ واخت اعیانلار گجیل قاپئسئندا چوخورلاردا یاشامایئبلار. یا مقصودیه‌نین اعیانلارئ قره‌آغاجئن دیبینده. بونون چئلپاقجا گؤزه چالماسئ فرصت اله دوشمک هامان چوخورلارئن زنگین اِولره تالان اوچون گِتمه‌سی دیر. بو اُ دِمک دیر کی، حتی ساکیتلیک زمانلاردا دا کول آلتدا یاتان کؤز همیشه اُلوبدور.»
تاج احمدی تبریزین سیاسی- ایجتماعی وتاریخی دورومونا نظر سالیر:« بیز یاشایان تبریز، مشروطه استبداد دؤیوشلرینده‌ن بری، شیخ محمدلیک، لاهوتولوق، ملی حکومت، نفت قضیه‌سی اوچون حره‌کت و کودتا جره‌یانلارئنئ باشدان کِچیردیبدیر. و بونلارئن هامئسئ اُتوز اُتوزبِش ایلین ایچینده. بیر آز دالئ چکیلیب بو تاریخه باخاندا اجتماعی سیاسی چالئشمالارئن، چاققئشمالارئن سئخلئغئ بو آز زماندا گؤزه هویوخدوروجو گلیر. » یازان سورور:« نی‌یه مشروطه دؤیوشلری آنجاق تبریزده باش وِردی؟ نی‌یه وطنداش ساواشئ تک بوردا باشلاندئ؟ به‌یه آیرئ شهرلرده و آیرئ ایالتلرده هامان آجئناجاقلئ حال یُخ ایدی؟ نی‌یه ستارخان تبریزده‌ن چئخا بیلدی؟ یازان اؤزو جاواب وئریر: « …تبریزده چُخدان آزاده‌لیک روحی وار ایدی. تبریز اوزون زمانلار پایتخت‌لیک تجروبه‌سی و تاریخی وار ایدی. تبریز آزادلئغا چاتمئش دونیانئن یُلو اوسته ایدی. بوتون اوروپادان گلن سیاحلار، دیپلماتلار تبریزه گله‌رمیش، تبریزده‌ن کِچه رمیش. تبریز یاخئن استبدادئ موسلمان بیر آیرئ دؤلت‌له قُنشو ایدی. اُنونلا یوزلر ایل دؤیوش، گِدیش گلیش رابطه‌سی وار ایدی، سُرالار تنظیمات‌لا جوان تورکلرله تانئشلئغئ وار ایدی. مراغه‌یی‌لر، طالبوف‌لار، میرزه فتحعلی‌لر، میرزه جلیل ماللانصرالدین‌لر بورا گؤره، بورا ایله ایدیلر. بونلار هامئسئ تبریزه بیر بیلیک، بیر دوروم وِریردی کی، آیرئ شهرلرده بولارئن هامئسئ بیر یِرده یُخ ایدی. بیر ده تبریز دارالخلافه‌دن سُرا ایکینجی شهر، دارالسلطنه‌لیگینده عباس میرزادان سُرا محمدعلی میرزانئ دا گؤرموشدو، اُنون نه قده‌ر یاراماز اُلدوغونو تانئیئردئ. اُ یارامازلئق شاهلئقدا تبریز روحیه‌سی ایله آلئشا بیلمه‌زدی.»
تاج احمدی داوامیندا ، ۲۱ آذرده‌ن سورا ، حکومت نظامئ دؤروندن دانیشر: « ۲۱ آذرده‌ن سُرا مدره‌سه اوشاقلارئنا برکن
برک تاپشئرمئشلار درس کیتابلارئن گتیرسینلر. هامئسئنئ یئغئب ساعات قاباغئندا یاندئردئلار. …کیمده اُ توت هاتوتدا کس ها کسده جساره‌ت وار ایدی دِسین آبالا، کیتابئ نی‌یه یاندئرئرسئز؟ هِچ کیم دییه بیلمه‌ز موغول گلدی کیتاب یاندئردئ. عثمانلئ گلدی، اوروس گلدی گتیرین کیتابلارئ یاندئراق. آمما بیز اُنو اِله‌دیک ده، گؤردوک ده… ملی حکومت قضیه‌سینده بیر بالاجا اوشاق اُلدوغوموزا گؤره بؤیوک خاطیره‌لر سایا بیلمه‌ریک. آمما بؤیوکلر دِییردیلر باهالئغئن قاباغئ آلئندئ. امنیت گلدی. چُخ ایش‌سیزلره ایش وِردیلر. قئرقوم گلدی. مدره‌سه آنا دیلی اُلدو. رادیو آچئلدئ. دانشگاه قُیولدو. لُتولارئن آیاغئ یئغئشدئ.»
تاج احمدی یاشادیغی تبریزده 28 مورداد گونلریندن؛ سرهنگ مهرداد گلیب شهربانئنئ تحویل آلماسیندان و تیمسار اولماسیندان ساواکدا رئیس اُلدوغوندان دا دانیشیر. بو «آدام» رضا براهنی نین «رازهای سرزمین من» رومانینین پرسُّناژلاریندان بیری دیر.
تاج احمدی تبریزده اُیونلار، باش قاتمالاردان دا اطرافلی معلومات وئریر: «اوشاقلاردان اؤترو، بوتون فصل‌لرده باش قاتماق و اُیناماق اوچون یُل‌لار و اُیونلار وار ایدی: پیلده‌سته، چیله‌چیله، اُرتایا گله‌ردی؛ اوچ‌آیاق، جئزئق آشئق اُیونو، گیرده‌کان ماغزئ اُیونو، دووارا وئردئ، جُلایا آتدئ، آغناتما، تک‌من جوت، سققه‌وئردئ، تیروئردئ، دؤرد آشئق، پیشده‌کِچدی، آرتئردئ، قاچان قاچان، گیزلن پاچ، ناققئشلئ، دیریلتدی. » تاج احمدی بو اویونلارین ایچینده بیر ماراقلی مسئله یه ایشاره ائدیر: « اینانمئرام کی، فیلم دوزه‌لده‌ن اؤلکه‌لرین اؤزونده تک من جوت زاد، بیزیم یاشادئغئمئز تبریزده کی کیمی ایشله‌نسین و دب اُلسون. » یازار تک من جوت حاقدا مزه لی – دوزلی احوالات دانیشیر. ..یازان چئشیدلی اویوونلاردان دا دانیشیر: «گول گول یا گولگول ، بو اُیون عاده‌ت اوزره اُروجلوق گِجه‌لری اُیناناردئ. معمول یِری ده محله قهوه‌سی ایدی. بونا تای هامان گِجه‌لرین بیر آیرئ اُیونو دا تئرناوئردئ ایدی… بیر آیرئ باش قاتما دا قئشئن اوزون گِجه‌لری اِولرده اُلاردئ. بؤیوکلر نغیل دییه‌ردیلر. جئرتدان، کچل، ملیک ممد، ملیک جومشود… و بو کیمی نغیل‌لرله اوشاقلارئ یوخویا وِره‌ردیلر.»
یازان تبریزین بیر- بیر سینامالاری حاقدا اطرافلی بیلگی وئریر. تاج احمدی تبریز سینامالارین اوروپا سینامالاریله موقاییسه ائدیر : «اوست اوسته تبریزین سئنامالارئ بیرینده‌ن سووای، هامئسئ بُشقابا قُیمالئ، یاخچئ سالُن‌لار ایدی. اوروپاداکئ بالاجا سالُن‌لارئن چُخ چُخوندان قاباق ائدئ.» تاج احمدی بیرباشقا یون ده ن ده تبریز سینامالارین اوروپا سینامالاریله موقاییسه ائدیر:« انقلابدان قاباق یِددی یوزمینلیک بیر شهرین سکگیز سیناماسئ وار ایدی کی، هر یوزمین نفره یاخئن بیر سیناما دوشه‌ر. فرانسادا لاپ آز سیناماسئ اُلان شهرده یوزمین آداما بِش سیناما، و لاپ چُخ سیناما اُلان شهرلرده یوزمین نفره ۲۵ سیناما سالُنو وار. دِمه‌لی تبریز شهری اُرانئن لاپ آز سیناماسئ اُلان شهرینده‌‌ن ده بِش یُل آز سیناماسئ وار. »
تاج احمدی بیر سینامادان دا آد چکیر کی بوتون کندلی و شهرلی بو سینامانی تانییردی: «…بیرجه بالکن‌سوز سئناما هومای سئناماسئ ایدی کی، سُرا دؤنوب اُلدو ایران سئناماسئ. اُ دا دوزونه دوراندا بؤیوک بیر تنه‌بی ایدی. دوم‌بلن دوز. …بو سئناما پوپولِر اُلدوغونا گؤره، یانئ عموم سِوه‌ن فیلم‌لری وِردیگینه گؤره دُلو اُلاردئ. مثلا مشدی عبادئ آیلارلا گؤرسده‌ردی. آرشئن مال آلان، احمد هاردادئ، مشدی عباد کیمی خلقین اؤز دیلینده فیلم‌لر اُلاندا سیناما زیم به زیم اُلاردئ و آیلارلا پرده‌ده قالاردئ.»
تاج احمدی بیر ماراقلی مسئله یه ده ایشاره ائدیر: « سینامالاردا فیلم باشلامامئشدان قاباق بیر آز آیئن اُیون گؤرسده‌ردیلر. سُرا دا اشهدلریوی دییه‌ن کیمی «سرودشاهنشاهی» چالئناردئ. هله چالئنماغئ جهنم. هامئ دا گره‌ک یِرینده‌ن دوروب آیاق اوسته قالایدئ کی، قورتارسئن. بِله بیلیره‌م کی، بو، یِر اوزونون هِچ اؤلکه‌سینده اُلمازدئ. بو سرود چالئناندا آدامئن اؤزونه یازئقلئغئ گله‌ردی. چُخ جئلف بیر ایش ایدی. دسمالچئ آجانلار چاس دا قُوزاردئلار. »
تاج احمدی آیاق اوستو آل‌وِرچی‌لرده ن ده دانیشیر، اورنک اوچون :« کؤهنه پالتارچئ -کؤهنه پالتارچئ‌نئن اوزون، چُخ اوزون بیر تُرباسئ اُلاردئ. کوهنه پالتارئ اُلان سسله‌ردی، کؤهنه پالتارچئ هم ده تک پالتار آلمازدئ. هر زادئ آلاردئ، سماوار جامئ دا، سماوار دا؛ قب قزُوچو- قب قزوچو هر زاد ساتاردئ، گؤودوشدان توتوب تُغلامادان، سوپایادان، کره‌نِی‌دن، سوماخپالاندان چئخدئ، هر نه اِوده میتباخدا ایشله‌نردی ساتاردئ.» کیتابدا بو آلورچیلر حاقدا دا گئنیش معلومات وار.
یازان تبریزده کیتاب حاقدا دا اوخوجویا معلومات وئریر:« تبریزده کیتابدان، کیتاب ایشینده اُلاندان دانئشماماق اُلماز. قاباقلار شوشه‌یرخانا بازارئ کیتاب ایشینین مرکزی ایدی. لاپ بؤیوک دوکان دا، بازارئن اُرتاسئندا سروش ایدی. یِکه بیر ماغازا. بو ماغازادا یازئ پُزو اوچون اُلان هر اؤلچوده، و جزوه‌رده کاغاز، قلم وار ایدی.. اُ ماغازانئن یِرینده‌ن ایندیکی پاساژ کیمی و یوخارئسئ لطفی قهوه‌خاناسئ اُلان یِرلر دوزهلدی. آیرئ ماغازالار اومید، فردوسی، حقیقت، سُرالار تهران، معرفت، اِپیکور ایدیلر.
شوشه‌یرخانا بازارئ هله کیتاب ساتماق یِرینه تُیوق اوره‌ک بؤره‌یی ساتما بازارئنا دؤنمه‌میشده‌ن، خیاوانلاردا دا کیتاب ایشی اوچون دوکانلار آچئلئردئ. شهناز آغزئندا ایکی دوکان آچئلمئشدئ بیری کریستال سیناماسئندان قاباق، بیری ده اُنون اوزبه اوزنده اُ بیری الده. بولار ایکیسی ده ایسته‌ینلر اوچون خارجی کیتابلار دا ساتاردئلار.
ارکین یا داها یاخئن ملی کیتابخانانئن اوزبه اوزونده موزیکالدان بیر از یوخارئدا شمس کیتاب ماغازاسئ آچئلمئشدئ. مجیدآقا ایره‌وانی ایله رحیم آقا وطنخواه …سُرا مجیدآقا ایله رحیم آقا آیرئلدئلار و رحیم‌آقا نوبِل کیتاب دوکانئنئ آچدئ.»
[ شوشه‌یرخانا بازاریندا ابن سینا آدلی بیر کیتاب ماغازاسی وارایدی. مودورو زاخری آدلی معلیم ایدی. ابن سینا کیتاب دا نشر ائدیردی. صمد بهرنگی نین بیر سیرا کیتابلارین بیرینجی دفه بو چاپ ائتدی. غلامحسین فرنود بورادا نشر ایشینین مسئولو ایدی.
نوبل کیتاب ماغازاسینین اوز به اوزونده کیهان کیتاب ماغازاسی وارایدی. دولاندیرانی احد آقا مالازاده ایدی. بویوک قارداشی حمید ملازاده کیهان روزنامه سینین تبریز ده مسئولو ایدی. سونرالار نجات مدرسه سینن اوز به اوزونده ارک کیتاب ماغازاسی آچدی.م.آ]
تاج احمدی او ایللرده تبریزده باش وئرمیش ماجرالار بولمه سینده بیراونملی خبره ده ایشاره ائدیر: « اُ زمانئن اهمیتلی خبرلرینده‌ن بیری ده بش نفری (ایوب کلانتری، حسن زهتاب سراب، خسرو جهانبان آذر، جواد فروغی الیاس، علی عظیم زاده جوادی) تبریزده‌ن دمکرات فیرقه‌سی عضوو اُلدوغو اوچون یا آدئ ایله تهراندا محکمه اِدیب اعداما محکوم، و گِجه طیاره ایله تبریزه گتیریب و سحری اعدام اِتدیلر. بو گؤرسه‌دیردی کی، ایل‌لرله فیرقه‌نین حکومتده‌ن دوشمه‌سینده‌ن سُرا، حکومتین حیرصی هله سٍیومامئشدئ و اؤزو ده ایسته‌ییرمیش بو اعداملار تبریزده کِچیریلسین. آخئ تبریز ملی حکومتین مرکزی ایدی.» بو بئش نفر 110-112 فرقه عضوولریله بیرلیکده 1338 نجی ایلده حبسه آلینیب وآغیر شیکنجه یه معروض قالمیشدیلار. فرقه عضوولرینین قالانی اوزون زیندانلارا وبیر نئچه سی نی عومورلوک حبسه محکوم ائدیلمیشدیلر. تاج احمدی بو بولومده صمد بهره‌نگی‌نین آرازدا بُغولماسئ خبرینه ده ایشاره ائدیر.
تاج احمدی تبریزین چاپخانالاری حاقدادا اوخوجویا معلومات وئریر: «ایلکین چاپ ماشئنئ تبریزه نایب السلطنه عباس میرزه زمانئ گلیبدیر. بو زمان «قوتنبرق»ین اختراعئندان دؤرد یوز ایلده‌ن چُخ کِچیردی» یازان تبریزده اولان چاپخانالاردان آد آپاریر وهارادا یئرلشیردیلر وائله جه ده عنوانلارین خاطیرلادیر، آنجاق بورادا من تکجه آدلارین گتیرمکله کیفایت له نیره م : اخترشمال ، فرهنگ ، علمیه ، شفق ، باستان ، شعاع ،آسیا ، رضایی و مهدآزادی روزنامه‌سی‌نین چاپخاناسئ. »
تاج احمدی موسیقی ایشینده اولانلاردان دا صوحبت آچیر: « تبریزده بیزیم زمانئمئزدا موسیقی ایشینده و اؤرگتمه‌سینده اُلان بیر نِچه آدام وار ایدی. ارمغانی موسیقی معلمی ایدی، دانشسرادا دا موسیقی درسی وِره‌ردی. للـه‌بگ قاباغئندا، قنادی وطن یوخارئسئندا موسیقی کلاسئ وار ایدی. موسیقی اوستادئ حسن عذاری موسیقی دسگاهلارئ آدئنئ و ردیفلرینی اؤرگده‌ن، و چالقئ آلت‌لری و تار کؤک‌لمه اوستونده بیر کیتاب یازئب، اُردا یوزده‌ن یوخارئ ماهنئ سؤزلرینی چاپ اِتدیریبدیر. معروف تار چالانلاردان آقا بیگجه‌خانئ دئر. رادیودا دا چالئبدئر.»
یازان ماهنئلار، اُخوماقلارحاقدادا دئمه یه سؤزو وار: « بیر چُخ ماهنئلار و بایاتئلار گونلرین، ایل‌لرین هرده‌ن یاواش، چُخ واخت یِیین، ائلدئرئم کیمی کِچمه‌سینده‌ن، آیرئلئقدان بزیکیب دیله گلمیش سؤزلردیر.
بیر آیرئلئق، بیر اؤلوم، دونیادا اُلمایایدئ؛
آیرئلئق آیرئلئق یامان آیرئلئق؛
هر بیر دردده‌ن اُلار یامان آیرئلئق.
قره‌گیله‌لر اُ ایلک ایللرده چُخ اُخونان و به‌یه‌نیلن ماهنئ ایدیلر، نیسگیل‌لی ایدیلر.
گلمیشم اُتاغئوا اُیادام سنی،
قره گیله اُیادام سنی،
نه گؤزه‌ل یارادئب یارادان سنی،
قره گیله یارادان سنی،
قئزئل گول اسدی،
صبریمی کسدی،
آغلاما گولوم، آغلاما بسدی،
قره گیله آغلاما بسدی؛
قره‌گیله‌لرتیپیک تبریزین قُشماسئ و نیسگیلی دیر و اِله تبریزین آدئنا یاپئشدئ کی، حتی شاعیرلر ده بونو شعرلرینده گتیریب. رسول رضا بیر شعرینده یازئر :
سُن زمانلار سنی تِزتِز یوخودا گؤروره‌م تبریزیم؛
یوخوما غملی گلیرسن هر گِجه؛
سویون چؤره‌یین وار مئ؟ نغمه‌ن نِجه؟
یِنه قره گیله دیر، یُخسا داها غملی دیر؟ –
یا
تبریزین کوچه‌لری دُلان با دُلان،
قره گیله دُلان با دُلان،
نه سنه قئز اسگیک‌دی نه منه اُغلان،
قره گیله، نه منه اُغلان
بو ماهنئلار و اُنلارلا بولارئن تایئ بو توکنمز خزانه‌نین اِشیتمه‌لی، اُخومالئ، و دوشونمه‌لی قُشمالارئندان دئر و نسل‌لر اينسانلارئن غمینی، سِوینجینی، آرزئسئ، ایسته‌یینی اؤزونده جانلاندئرئب اُلارئ قالارقئ سؤزلره دؤنده‌ریبدیر.»
محمد علی تاج احمدی «یاشادئغئمئز تبریز» ین سونلوقوندا (سون سؤز) تبریزین گله جکینده ن نیگرانچیلیغینی بیلدیریر. یازان تبریزلی لری فیکیرلشمه یه، دوشونمه یه چاغیریر. اویازیر: « بیزلرین یِنی یِتمه‌لیگینده، جوانلئغئندا قوللـه قهوه‌سینده اُتوراندا، یا سارئ داغئن باشئنا قالخاندا آیاغئوئن آلتئنئ بوتون باغ باغات گؤره‌ردین. باغمشه باغلارئندان توت گِت یانئق داغئ آلتئ مارالان باغلارئنا. لیل‌آوادان قاباق سد اوستو ایله گِتسه‌یدین گزرانا جان سدآلتئ یِرلر باغ ایدی. گزراندان حؤکماواراجان شهر باغا یاپئشاردئ.
بو باغلار قئسسا بیر ایگیرمی اُتوز ایلین زوالئنا گلدی. باغلار بیربیر قورودولدو، یِرلری بؤلوندو، ساتئلدئ ایکی اُتاق بیر دهلیزیا بالاجا حیه‌تلی اِولره.»
«…ایگیرمی اُتوز ایل ایدی کی، یِرسیزلیکده‌ن، ایش‌سیزلیکده‌ن، جماعتین آرتماسئندان بیر اوجدان کندلرده‌ن گله‌نین آخئنئ دایانمئردئ. شهر اهلی بو آداملارئن شهرین اُرتاسئنا، و قدیمکی قورولوشونا گله بیلمه‌دیگی اوچون اُلارئ گؤرموردو. آمما بو آخئن اؤزونه حامبال آباد، آقاجان آبادلار دوزه‌لدیردی. بیر پارا ماهالدا کند یِرلی دیبلی کؤچوب اؤز کندینی شهرین قئراغئندا قوروردو. حامبال آبادئن هر کوچه‌سی بیر کند اهلی ایدی.» تاج احمدی بورادا چوخ جیدی بیر مسئله یه ایشاره ائدیر کی بیز بونون نتیجه سین 1357 گؤردوک!
«نفتین گلیری پای بؤلوش اُلاندا یاغلئ پایئ قُشونا چاتدئ،…قشونوسیلاحلاندیرانلارین بانگینا یاتئردیئلدی. تؤر تؤکونتوسو ده خلق آراسئندا پایلانئردئ جماعت کندده بیر زاد چئخاردا بیلمه‌دیگی اوچون، بو پولون سُورولماسئ هاواسئ ایله شهرلره اوز قُیدو. یِمک تؤره‌ده‌ن ال‌لر، یِمک ایسته‌ین آغئزا دؤندو…. بوغدانئ، ایچه‌ریده اوچ تومنه باشا گلن بوغدانئن اونونو حکومت اُن بیر قئرانا ساتدئ.» ائله بونون اوچون ده کند جاماعتی کندلرده ن گلیب شهرده ن اون آلیب کنده آپاریردیلار! جاماعتین بوشدتله چوخالماسی، یاشاییش چئوره سی نین برباد حالینا گتیریلمه سی ، سولارین آزالماسی، باغلارین وآغاجلاریین یوخا چیخماسی،
تاج احمدی نی جیدی حالدا دوشوندورور: «گؤره سن اللی ایلده ن سورا تبریز نجه اُلاجاق؟ نه تهر ده ییشیله جک؟ بورادا نه قده ر آدام یاشایا بیله چک یا دوغرودان یاشایاجاق؟ ایندیکی ریتم له آرتسا، بوآرتما هندسی آرتما اُلاجاق … گله جک دوغرودان گله جک؟ اورمو گؤلو اؤله جک، آمما تبریز قالاجاق؟ تبریز تاریخین اوزاقلارئندان بو گؤل بؤیرونده واونونلا بیر گه یاشایئبدئر، ایندی نجه تک قالا بیله ر؟»
محمد علی تاج احمدی بو بؤهرانلارین حلّی نی و اورتایا قویولموش سورولارین جاوابی نی ؛ « بؤیوک بیر تاریخی تپ چویر گره کر….» ده گؤرور!
محمد علی تاج احمدی نین «یاشادئغئمئز تبریز» ده اوزونه مخصوص دیلی واوسلوبو وار. گاهدان سنی گولدورور، واختی گلنده سنی کدرلندیریر. امما اوست اوسته «یاشادئغئمئز تبریز» ده آغیرلیق یومورونان دیر.
یازان شفاهی دیلده ایشلنن و یازی دیلینده ایشلنمیین ویا چوخ آز ایشله نن لوغت لردن، ایصطیلاح لاردان (ترمین) ایستفاده ائدیر، اؤرنک اوچون: رسول مال اُلماق؛ بته‌ر ایلیشدیرمه؛ گِدون اؤرگشون گلون؛ هویوخ قالماق؛ ارراده‌نی دوزه لتمه‌ک ؛ چتی‌نی وئرماق؛ بؤیوگ آقا چاغئرماق؛ ؛ اُوهه سسی چئخارتماق؛ دوم بلن دوز…و….
«یاشادئغئمئز تبریز» ده ، اوخوجو تبریزین ایینی، راییحه سینی آلیر؛ تبریزی دینله ییر!
10 مرداد 1399 – 31 ژوئیه 2020
