یوروش مهرعلی بیگلی: آتوم آنلاشماسی سونراسی ایران و گونئی آزربایجان
ماهیتجه داخیلی ایستعمارا(سؤمورگه‌چی‌لییه) قارشی اولان گونئی آذربایجان ناسیونالیزمی (میللت‌چی‌لیگی) ایللر اؤنجه‌دن ایران داخیلی سیاستینده گووهنلیک مسأله‌لری ایچین‌ده یئرلشیب. اوسته‌لیک سون ایللرده گونئی آذربایجان میللی حرکتی تکجه آذربایجان دئییل، ایرانین بوتونلویونده گئدن حادثه‌لرده(اولایلاردا) بئله، بیر اویونجو اولماق پوتانسیئلینه(یئتنیینه) یییه لنمیش‌دیر. بوتون سیاسی-اجتماعی حرکتلرده اولدوغو کیمی، بو پوزیسیونا(قونوما) چاتماق ، حرکتین(دئوینیمین) گوجون گؤستریر و نتیجه(سونوج) آلاجاغیندا تأثیرلی‌دیر(ائتکی‌لی‌دیر). آذربایجانین قوزئی بؤلومو یعنی قوزئی آذربایجان اؤز ایستیقلالینی آلدیقدان سونرا، بو حرکتین اؤزللیکله ائلچی بی ین تأثیری نتیجهسینده، گونئی آذربایجان‌دا دا میللی مسأله گووهنلیک(امنیت) مسأله‌سینه چئوریلمیش‌دیر. کؤکونه باخیلدیقدا، گونئی آذربایجان‌دا میللی مسأله، پهلوی دؤنه‌مینین ایستعمارچی و شووونیستی سیاستلرینه قارشی یارانمیش و ایلک دؤنه ۱۳۲۴-جی ایل آذربایجان میللی حکومتی ایله نتیجهلنمیشدیر. بو حکومت داغیدیلدیقدان سونرا، ۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابین‌دا قیسسا زامان‌لیق کؤزره‌ن بو مسأله، ۱۳۷۰-جی ایللره قدر ادبیات‌چیلار، شاعرلر و یازی‌چیلار آراسیندا کولتورل(فرهنگی) دون ایله سورموش و قوزئی آذربایجانین ایستیقلالین‌دان سونرا آذربایجان بؤلگه‌سین‌ده اجتماعی-امنیتی مسأله حالینا گلمیشدیر.
اؤیرنجی حرکتی، قاراباغین ایشغالینا قارشی تربیز و تئهران بیلیوردلارین‌دا(یونیوئرسیته‌لرین‌ده) اعتراض،بابک قالاسی توپلانتیلاری، موختلیف سئچکیلر اؤزللیکله ۱۳۷۴-جی ایل تربیزده‌کی مجلیس نماینده‌لیگی سئچکی‌سی بو مسأله نین وار اولدوغونون گؤستریجیسی ایدی. آنجاق گونئی آذربایجان میللی حرکتینین ۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابین‌دان سونرا اؤلکه سوییه‌سین‌ده بیر مسأله اولاراق اورتایا چیخماسی، بلکه ایلک دؤنه ۱۳۸۴-جو ایل پرئزیدئنت‌لیک سئچکیلرین‌ده گؤروندو. گئنئل اولاراق(عمومی حال‌دا) پرئزیدئنت آدایلارینین(کاندیدالاری نین) اورتایا قویدوغو مسأله‌لر خالقین سهسینی(رأی-اوی) قازانماق اوچون اولورسا دا، باشقا باخیشلا همین مسأله نین وار اولدوغونو و یایقین اولدوغونو دا اورتایا قویور. اگر بیر ایستک خالق طرفین‌دن گئنیش سوییه‌ده ایستهنیلیرسه و آدایلار او ایستهیی دیله گتیرمکله اوی قازانماق ایستهییرسه، همین ایستکله نئجه یاناشماق سؤز قونوسو اولور و اونا چؤزوم(حل ائدیجی یول) آختاریلیر ، بئله‌لیکله ده همین ایستک حاکمیت اوچون مسأله‌یه چئوریلیر. بللی‌دیر کی، بیر ایستک چؤزولمه‌سی گرکن مسأله‌یه چئوریلمهیینجه، اونا یول تاپیلماسی دا ایمکان‌سیزدیر(اولاناق‌سیزدیر). آنجاق بو او دئمک دئییل کی همین ایستک حاکمیت طرفین‌دن ایسته‌نیلن کیمی وئریله‌جک. بیر چوخ عامیللرین(ائتکن لرین) یانین‌دا، همین ایستهیی اورتایا قویان اجتماعی حرکتین گوجو ده بللی ائدیجی‌دیر. حرکتین گوجو آرتدیقجا، اورتایا قویدوغو مسألهنین نئجه چؤزولمه‌سین‌ده رولو دا چوخالیر. حرکت( دئوینیم) اؤزو مسأله اوزره اویونجو حالا گلیر و اونون هر هانسی آددیمی و موناسیبتی(توتوم-موضع) داها آرتیق اهمیت(اؤنم) داشیییر. دئمک اولار ۱۳۸۴-جو ایلدن بویانا پرئزیدئنت سئچیملرینین هامی‌سین‌دا میللی مسأله ایرهلی سورولوب. آنجاق اؤزللیکله ۱۳۸۸-جی ایل یاشیل حرکتی زامانی، میللی حرکت اؤلکه سوییه‌سین‌ده بیر غیری-فعال یا اوینامایان اویون‌چو کیمی اؤزونو گؤستردی. میللی حرکت همین زامان‌دان بو یانا اؤزللیکله تهران مرکزلی حرکتلره قاتیلمامیش و ساکیت قالمیش‌دیر. بو ایسه بوتونلوک‌ده گونئی آذربایجانین ساکیت قالماسینا گتیریب چیخارمیش‌دی. یاشیل حرکتین اوغورسوز قالماسینین اؤنملی ندنلرینین(دلیللریندن) بیری غیری فارس میللتلرین اؤزللیکله گونئی آذربایجان تورک میللتینین بو دئوینیمه قاتیلماماسی اولموش‌دور. بو اولقو(فئنومئن-پدیده) بیر یان‌دان آذربایجان‌دا میللی حرکتین اوستون جریان(آخین) و حرکت اولدوغونو گؤسترسه ده، آنجاق آچیقجا دئسک میللی حرکتین بو توتومو(موضع) بیر آز قرارسیزلیق بویاسی دا آلمیش‌دیر. بو قرارسیزلیق و اوینامامازلیق سونوجون‌دا(نتیجهسینده)، میللی حرکت بیر اویونجو اولاراق اولایلاری ائتکیله‌سه ده(تأثیر ائتسه ده)، سونراکی ایللرده همین توتومون(موناسیبت) تکرار اولماسی آرا-سیرا سیاسی مئیدانی باشقالارینا بوشالتمیش و آذربایجان بیر چوخ حادیثهلده(اولایلاردا ) تاماشاچی قونومونا(موقعیتینه) گلمیشدیر. دئمه‌لی غیری فعال اویونجولوغون سورمه‌سی، میللی حرکتی اؤلکه سوییه‌سین‌ده گئدن اولایلاردا بیر فعال تاماشاچییا چئویرمیش اولوب. سون ایللرده اقتصاد کؤکن‌لی اجتماعی اعتراضلارین چوخالماسی و بو حرکتلرین چوخ قیسسا زامان‌دا سیاسی ماهیت قازانماسی، میللی حرکتین ایسه ساکیت و یا قرارسیز قالماسی ، بو قونومو داها دا برکیدیب. بو توتوم میللی حرکتی بیر چوخلارینین باخیشین‌دا اؤزللیکله کوتله(توده- عموم خالق) باخیشین‌دا سیاسی‌لیک‌دن چیخاریب ساده‌جه آذربایجانا مخصوص اولان اجتماعی بیر حرکته چئویریب. بو یازی‌دا، بو دورومو یارادان ندنلر، اونون سونوجلاری و یئنی دؤنه‌م‌ده – نووه آنلاشماسی(آتوم توافوقو) سونراسین‌دا – میللی حرکتین توتابیلهجهیی یول حاق‌دا اؤز دوشوندوکلریمی پایلاشاجام.
آتوم آنلاشماسینین ایران اوچون باشلیجا سونوجو
ایران حاکمیتینین اوزون ایللر بویو داورانیشلاری ثبوت ائدیب کی، بو رئژیمین خاریجی سیاست‌ده واز کئچیلمز پرینسیپی رئژیمین قورونماسی‌دیر و «حفظ نظام اوجب واجبات است- رئژیمین قورونماسی واجیبلرین واجیبی‌دیر» تاپشیریغی بو پرینسیپین اساس تظاهرودور. نه آنا یاسادا(اساسی قانون) یازیلمیش “موسلمانلاردان و مظلوملاردان حیمایت” مادده‌سی نهده حاکمیتین هر هانسی بیر مقامینین سؤزلری بو پرینسیپی پوزابیلمز. اوصولگرا یا کانسئرواتیو جریانین(آخینین) زامان زامان خاریجی سیاست‌ده رئفورمیستلره قارشی قوللاندیقلاری « نووه ائنئرژی‌سی بیزیم کسین حاقیمیزدیر» شعاری (سیلوقانی) دا یانلیز داخیلی ریقابت اویونلارین‌دا آنلاشابیلر. یوخسا اساس مسأله سیز آنلاشمایین بیز آنلاشاق مسأله‌سی‌دیر. اگر خاتمی دؤورون‌ده نووه آنلاشماسینین سببی دونیا ایله موثبت(اولوم‌لو) ایلیشکی یاراتماق و احمدی‌نژاد زامانین‌دان باشلاییب روحانی زامانین‌دا نتیجهلهنن آنلاشمانین سببی خاریجی حربی تهاجومو(سالدیرینی) اؤنله‌مک(قاباغین آلماق) اولموش‌دوسا، رئیسی دؤنمینین باشلیجا مسأله‌سی اقتصادی بؤحران(بونالیم) و اونون دؤزولمز سونوجو اولان اقتصادی عوصیانلاردیر. هر حال‌دا آنا ایلکه(اساس پرینسیپ) بیردیر و رئژیمی قوروماق اوچون ، سؤزده سازیش و آنلاشمایا قارشی اولان اوصولگرالار دا سازیشه گئتدیلر.
سون پرئزیدئنت سئچکیلرین‌ده اؤنجه‌دن هامی یا بللی اولدوغو کیمی ، حاکمیتین بو دؤنه اساس مسأله‌سی اقتصادی چؤکوش ون قاباغین آلماغی‌دی. سانک‌سییالار(تحریملر-یاپتیریم لار) داها اوستو یازی‌لی کاغاز پارچاسی دئییل‌دی. ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ جی ایللری گئنیش آیاقلانمالار(اعتراضلار) گؤستردی کی آیاغا قالخمیش ناراضی خالق، هر آن حاکمیتین قالاسین ییخابیلر و نه نظامی(حربی-سلاح‌لی) قوه‌لر نه آتوم قورولوشلاری بو سئلین اؤنون آلانماز. حاکمیتین اوزه چیخمیش آراشتیرمالارینا گؤره، اؤلکه‌ده ناراضی‌لیغی تؤره‌دن اساس اورتاق عامل(ائتکه‌ن) اقتصادی ناراضی‌لیق‌دیر. یوخسوللوق خطی‌نین آلتینا دوشه‌ن آیله‌لر اؤلکه اهالی‌سینین ان آزی اوچده بیرینی آشیب. ات توکه‌تیمی یوزده قیرخ دوشوب، آغارتی(لبنیات) و مئیوه مصرفی(توکه‌تیمی) ده هابئله. اساس لازیم اولان قیرخ محصولون قیمتی یوزده یوز آرتیب. بو وئریلر هله رسمی مئدییایا آچیقجا وئریلن بیلگیلردیر. حاکمیت دایره‌لری یاخشی بیلیر کی اقتصادی بؤحرانی آشابیلمه‌سه‌لر، رئژیمین قالماسینا هئچ اومود قالمایاجاق. بو بؤحرانی آشماق دا سانک‌سییالار وارکن ایمکان‌سیزدیر(اولاناق‌سیزدیر). ایران حاکمیتی ائله بو هدفله(آماجلا) موذاکیره‌لره گئتدی و توپوردوکلرین یالاماقلا دا اولورسا بو موذاکیره‌لردن سونوج آلمالییدی. باخمایاراق کی اقتصادی و ایداری فساد-یولسوزلوق او قدر درینلهشیب کی تحریملرین(یاپتیریملارین) گؤتورولمه‌سی، یالنیز قیسسا بیر سوره رئژیم اوچون نفس یولو اولابیلر. اؤزتجه‌سی(خلاصه‌سی)، نووه آنلاشماسینین ان باشلیجا قازانجی-گتیری‌سی ایران رئژیمی اوچون اقتصادی چؤکوشو بیر سوره‌لیک ائرته‌له‌مک(یوباتماق) و اونون هزینه‌سی(مالییتی-آپاری‌سی) ده هم ایران ایچین‌ده هم‌ده بؤلگه‌ده رئژیمین اقتدارینین آشاغی دوشمه‌سی اولاجاق. خالق آچی‌سین‌دان باخدیق‌دا، اقتصادی ناراضی‌لیق آزاجیق‌دا اولسا بیر سوره یاتیشابیلر(دینهبیلر)، آنجاق حاکمیتین اؤزون‌دن یاراتدیغی گوجلولوک،قورخونجلوق ، دؤنمزلیک و ایقتیدار آرتیق قاباقکی کیمی اولمایاجاق.
گونئی آذربایجان میللی حرکتینین سیاسی اولاراق تانینماماسینی یارادان ندنلر
وورقولاندیغی کیمی گونئی آذربایجان میللی حرکتی ماهیتجه داخیلی سؤمورگه‌چی‌لییه(ایستعمارا) قارشی اولان بیر حرکت‌دیر. بونو ایران-فارس حاکمیتی ده یاخشی بیلیر و بیزیم بوتون موحافیظهکارلیغیمیز دا(توتوجولوقلوغوموز دا) بونو ائتکیلهیهبیلمیر(بونا تأثیر ائتمیر). سؤمورگه‌چی‌لیک بیر میللتین باشقا میللته حاکمیتی دئمک‌دیر. اوستون میللتین حاکمیتی اؤزونو دیل، دین، کولتور،سوی-نیژاد و ائکونومیک آیریسئچکیلیکده(تبعیض) گؤسترسه ده، اونون اساس اؤزهیی سیاسی اوستونلوک‌دور. میللی ظولم-ستم، ایرق‌چی‌لیق-نئژادپرستی و ائتنیک آیریچکی‌لیک(تبعیض قومی) اولاراق میللی مسألهنی اورتایا قویماق، اصلین‌ده اساس عامیل(ائتکن) دئییل گؤرونتولری و معلوللاری(ائدیل لری) سورون اولاراق گؤسترمک‌دیر. بو یاناشیم ایسه، سونوج‌دا اساس مسألهنی یئرین‌ده ساخلاییر. سؤمورگه‌چی‌لیک(ایستعمار) اصلین‌ده سیاسی مسأله‌دیر و بیر میللتین باشقا میللته سیاسی اوستونلویودور. اونا گؤره ده،ایستعمارا قارشی اولان حرکت ده اؤزلویون‌ده سیاسی بیر حرکت‌دیر. البته بیر میللتین سیاسی حاکمیتی، او میللت‌دن اولان اینسانلارین حاکمیت دایره‌لرین‌ده اولماسی معناسین‌دا(آنلامین‌دا) دئییل. اصلین‌ده محکوم میللته منسوب اولان اینسانلاری حاکمیت پوستلارینا قویماق، یئنی ایستعمارین قوللاندیغی(ایستیفاده ائتدیی) مئتوددور. بو یاناشما ایله، حاکمیت‌ده نئچه وزیرین تورک اولماسی و یا پرئزیدئنتین و باشقا مقاملارین تورک اولوب اولماماسی میللی حرکتین قونوسو(مسأله‌سی) دئییل. میللی حرکتین ماهیتینه اویقون اولاراق، اونون اساس ایستهیی میللت اولاراق سیاسی ایستاتوس قازانماق و یا میللی حاکمیت‌دیر. میللی حرکتین چوخون‌لوغو و اؤزللیکله اونون سئچکین(ائلیت) و آپاریجی قوه‌لری و تشکیلاتلاری بو مسألهنی ن بیلینجین‌ده‌دیلر و «آزادلیق، عدالت ، میللی حکومت» سلوقانی-شعاری هابئله بیر بایراق اوزره بیر آرایا گلمک بونون اساس گؤستریجی‌سی‌دیر. میللی حرکتین تکجه ایندیکی اورتاق سیاسی شعاری دئییل، اونون حتی کئچمیش‌ده اولان ایختیلافلاری دا میللی حرکتین ماهیتینی گؤستریردی. ایستیقلال‌چی و فئدئرال‌چی اولاراق سوره‌ن نئچه ایللیک ایختیلافین اولماسی، گؤستریر کی ، هر حال‌دا میللت‌چیلرین ایستهیی میللی حاکمیت‌دیر و بو ایستک البته سیاسی بیر ایستک‌دیر. بوتون بو اورتاق آلقیلامالارا قارشین، میللی حرکتین غیری سیاسی بیر حرکت کیمی تصویر اولونماسینین ندنلرین، بئله سیرالاماق اولار:
۱- ناسیونالیزمین گئنل اولاراق(عمومی حال‌دا) بیر یانینین(بویوتونون) غیری سیاسی اولماسی و بو یؤنون گونئی آذربایجان‌دا گئنیش یاییلماسی:
میللی کیم‌لیگی و اونون عونصورلارینی(اؤیه‌لرینی) سئویب قوروماق، ناسیونالیزمین بیر یانی‌دیر. ۹۰ ایلده‌ن چوخ آسیمیلاسیون سیاستلرینه معروض قالمیش، ازیلمیش و اؤزون‌دن اؤزگلشمیش بیر میللتین آراسیندا یارانمیش گونئی آذربایجان میللت‌چی‌لیگی، ائله بو نقطه‌دن باشلانیب. بیز هله بیمیردیک بیزیم دیلیمیزی ده یازماق اولار، بیزیم ده موسیقیمیز وار، بیزیم ده چوخ بؤیوک تاریخیمیز وار، شخصیتلریمیز و درین کولتوروموز وار،…بیز حاکم میللتین وئردیکلری هر نهیی قبول ائتمیشدیک، اونلارا اوخشاماغا چالیشیردیق، بیز بیلمیردیک تورک اولدوغوموزو و یا آذربایجان‌لی اولدوغوموزو، بیز اوشاقلاریمیزی حاکم میللتین یوکلهدیی(تحمیل ائتدییی) دیل ایله دانیشدیریردیق، بیز کوروشا، داریوشا و ایرانئ باستانا(قدیم ایرانا) فخر ائدیردیک….
اؤزونو هله ایتیرممیش،غریزی(توتقوسال) اولاراق فارسچیلیغین اؤنون‌ده دیره‌نه‌ن اینسانلار، بو قونولار حاق‌دا بیلگی الده ائتدیک‌ده، یانقی اورکلرینه سو تاپار کیمی، اؤز یانقیلارینی سؤندورور باشقالارینا دا سونوردولار(تقدیم ائدیردیلر). آنجاق بو ایبتیدایی(ایلکل) مسأله‌لر چئوره‌ده‌کی اینسانلار اوچون غیری عادی (اولاغاندیشی) گؤرونور و بو فیکیرلره قارشی موقاویمت گؤستریردیلر. بئله‌جه، میللت‌چی‌لییه باشلامیش هر کس اؤز چئوره‌سین(اطراف موحیطین) قاندیرماق اوچون موجادیله آپاریردی، اوسته‌لیک حاکمیت ده بو ایلکین ایستکلره قارشی گلیردی. حاکمیت آنا دیل‌ده آد قویماغا، تورکجه توی و یا یاس کارتی یازماغا، میللی شخصیتلریمیزی آغیرلاماغا و… آغیر تپکی گؤستریردی. بیری‌سی اؤزونون حاقین قبول ائتمهدیی حال‌دا، اوندان او حاق اوچون موباریزه ائتمه‌سینی ایسته‌مک ده یئرسیزدیر. بئله‌لیکله میللی اویانیش آدلاندیردیغیمیز بیر سورج(پروسه) باشلادی و حاکمیتین ایلک سنگری(بوسقونو) بوراخمادیغی اوچون، موجادیله ائله ایلکل(ایبتیدایی) حاقلاردا قالدی. اوزون ایللر اویانیش حرکتی سوردویو اوچون، سایجا تورکچولویو منیمسهینلر چوخالدی، آنجاق میللی حرکتین ماهیتی(ایچهرییی)، یالنیز میللی کیم‌لیک مسأله‌سی اولاراق تانیملاندی. میللت‌چیلر تورک اولدوقلارینا فخر ائد‌ن، فارس دانیشمایان، تیراختور هوسکارلاری و تورک تاریخین بیله‌ن… اینسانلار کیمی تصویر اولوندولار. بو تصویر ایسه خالق اوچون غیری سیاسی بیر آخین(جریان) آنلامیندایی‌دی.
۲-موحافیظهکارلیق(توتوجولوق) و اؤزونو سانسور ائتمه
آتا-آنا سؤزلریمیزین دئدیی کیمی، ایلان ووران آلا چاتی‌دان قورخار. بیزیم میللتیمیزین ایگیدلری دؤنه دؤنه سانجیلیبلار. عموم خالق تاریخی اولایلاری اونوتسا دا، همین اولایلارین آچدیغی ایز و تأثیر(ائتگی) اوزون ایللر بویو قالیر. مثللره کئچیر، سؤیلملرده یئر آلیر. بیرده کی، اودوزان طرف نه قدر قهر‌مان‌لیق گؤسترسه ده، عموم باخیش‌دا اؤنملی اولان سونوج‌دور. عموم میللته اولان ظولمه قارشی عصیان ائد‌ن ایگیدلریمیز، دؤنه‌لرله توتوقلانیب، ایشکه‌نجه اولوب، آسیلیب، گولللنیب، سورگون اولوب، قاچقین دوشوب و …. اونلار بللی سونوج(نتیجه) آلانمادیقلاری اوچون، قهر‌مان کیمی دهیرلنمهییبلر، آرخالارین‌دا دایانان اولماییب، آیله‌لری چتین‌لییه دوشوب و نهایت‌ده اؤزلرینین یاپدیغی ایش-ائیلم دویغوسال‌لیق، تجروبه‌سیزلیک و حتی مسولیت‌سیزلیک کیمی ایر‌لی سورولوب. اونلار بدبخت اینسانلار کیمی اونودولوب و یا اونوتدورولوب. بوگون آذربایجان میللی حکومتینین یولونو داوام ائد‌ن، شاه رئژیمینه قارشی ایلک چیریک ساواشی آپاران و ۱۳۳۹-جی ایلده گوللهلهنهن اییوب کلانتری قوروپونون و اونلارین اؤرگوتونه منسوب اولوب آغیر زیندانلارا محکوم اولان ایگیدلریمیزی اؤز یئرلرین‌ده بئله تانییان آزدیر. ۳۲ ایل شاه رئژیمینین زیندانلارین‌دا دیره‌نه‌ن میللی حکومتیمیزین عسگرلرین‌دن اولان سفرخان قهر‌مانییانی عجبشئرده بئله گنج نسل آراسیندا تانییان آزدیر. اونلار اونودولوب، آنجاق حاکمیتین اونلارین سیماسین‌دا وئردیی درس آلینیب، دیلیمیزه سؤیله‌میمیزه کئچیب و بیز عاغیل‌لی اولماغی ایگید اولماق‌دان اوستون بیلمیشیک، عاغیل‌لی اولماغی دا موحافیظهکارلیقدا، اؤزوموزو سانسوردا، سیاسته قاریشماماق‌دا و اؤز منفتیمیزی هر شئیه اوستون توتماق‌دا گؤرموشوک. بو بیزیم یاشادیغیمیز سیستئم‌دیر و بو سیستئم بیزیم هر نهییمیزی ائتکیله‌ییب(تأثیرلندیریب). بیز میللت‌چی اولموشوق، سیاسی ایده‌آللاریمیز اولوب، آنجاق موحافیظهکارلیقدان واز کئچنمهمیشیک. بیز اؤزوموزو سانسور ائدیب، هدفلریمیزی غیری سیاسی گؤسترمه‌یه چالیشمیشیق. ساده منطیق وار بورادا، بیز اؤزوموزو غیری سیاسی تانیتدیردیغیمیز حال‌دا، چئوره‌نین(موحیطین) بیزی سیاسی جریان اولاراق تانیماسی اولاناق‌سیزدیر.
۳-مرکزچی حرکتلرین شووونیستی سیاستلرینین ائتکی‌سی(تأثیری)
ایران-فارس ناسیونالیسمی پهلوی دؤنه‌مین‌دن بری بوتون ایمکانلارینی قول‌لاناراق اؤلکه‌ده کؤک سالیب(نهادینه اولوب). بو اؤلکه‌ده ساغ‌چی، سول‌چو، ایسلام‌چی، اصلاحات‌چی، اوصولگرا، دئموکرات، لیبئرال اوسته‌لیک بشر حاقلاری اوچون چالیشان اینسانلیاردا بئله، فارس‌چی‌لیق-ایرانچیلیق فیشقیریر. اونلار ایرانی بؤلگه‌ده‌کی بوتون اؤلکه‌لردن و فارسی، اؤلکه و بؤلگه‌ده‌کی بوتون میللتلردن اوستون بیلیرلر. اونلار قدیم ایران حاق‌دا وئریلن یالان‌چی بیلگیلری منیم‌سه‌ییب، ایرانی بؤلگه‌ده‌کی بوتون میللتلرین حاکمی بیلیر، قونشو اؤلکه‌لرین چوخونو الده‌ن گئتمیش تورپاقلار حساب ائدیرلر، قدیم ایرانین بؤیوکلویونه باییلیب و کوروشون داریوشون قانلی اللرین‌ده بشر حاقلاری آختاریرلار. اونلار ایرانی از‌لی و ابدی بیر اؤلکه کیمی گؤرور و فارس دیلینی بو مملکتین فخری و کیم‌لیگی کیمی دیرله‌ن‌دیریرلر. اونا گؤره ده هر هانسی بیر میللی ایستهیین وئریلمه‌سینی، فارس دیلینی ضعیفلتمه‌سی و بو اؤلکه‌نین پارچالانماسی کیمی گؤرور و اونا قارشی چیخیرلار. اونلار غیری فارس میللتلرین اؤز‌لیکله تورکلرین موستقیل میللی حرکتلرینی گؤرمزدن گلیرلر، اونلارین باشلادیغی حرکتلره تورکلرین قوشولمالارینی دا اؤز حرکتلری کیمی منیمسه‌ییرلر. اصلین‌ده ایرانین عمومیتینه عایید اولان هر هانسی حرکت، فارس میللتینین قازانجینا اولان بیر اؤرتوک‌دور. سول، ساغ ، ایسلام‌چی، فئمینیست، صینفی اعتراضلار و بشر حاقلاری کیمی حرکتلر هامی‌سی بیزی آسی‌میله ائتمه‌یه و فارسلارین قول‌لوغونا آپارماغا یارایان بیر چتیردیلر(شمسییه)، تورکلر بو حرکتلرین ایچین‌ده یا اؤز میللی حاقلاریمیزا گؤز یوموب و فارسلاردان داها بتر ایران‌چی-فارس‌چی اولورلار یادا میللی حاقلاریمیزی ساوونوب(مدافعه ائدیب) پانتورکیست اولاراق دیش‌لانیرلار(طرد اولورلار). بوتون بو کیمی تجروبه‌لر(دئنهییملر)، میللی حرکتی فارسلارین و مرکزچی جریانلارین باشین‌دا اولدوغو یا باشلاتدیغی حرکتلره و چاغریشلارا قارشی احتیاط‌لی (ساقینجالی) ائدیب. گونئی آذربایجان میللی حرکتینین ائتکین اینسانیلار و تشکیلاتلاری بو حرکتلره قوشولماق‌دا، هر حال‌دا آذربایجانی اودوزموش گؤرورلر. بیر یان‌دان‌دا بو حرکتلره اؤزللیکله اقتصادی کؤکو اولان اعتراضلارا قارشی گلمهیی ده دوزگون آددیم بیلمیرلر و بئله‌جه سون ایللرین سیاسی اولایلارین‌دا تاماشاچی قونومون‌دا اولوبلار.
۴- سؤمورگه پسیکولوژییاسی
گونئی آذربایجانین بیر سیاسی اویونجو اولاراق تانینماماسینین ندنلرین‌دن بیری ده سؤمورگلشمک‌دیر(ایستعمارزده اولماق). ایستعمارچیین(سؤمورگهچینین) بیر میللته حاکم اولماق اوچون ان ایلکین و اؤنملی سلاحی، او میللتی آشاغیلاییب(تحقیر ائدیب) و اؤزگوونجین(اعتماد به نفس) الین‌دن آلماق‌دیر. اؤزونه و اؤز وارلیقلارینا گوونجین ایتیره‌ن میللت، حاکم میللتی حکومته لاییق بیلیر، حاکم میللتین دیلین رسمی اولماغا لاییق بیلیر و اؤزونه مخصوص میللی دؤولتین اولماسین هئچ حال‌دا آغلینا سیغیشدیرابیلمیر، آغلینا سیغیشدیرابیلمه دیی بیر فیکری حتی ائشیتمیر ده، ائشیت‌سه ده جیددی توتمور، تئز اونودور. اؤزونه اؤز میللتینه گووه‌نمه‌یه‌ن بیری‌سینی قانع ائتمک اوچون وئریلن آچیقلامالار و منطیقلر ده ایشه یارامیر، موقتی قانع اولسا دا آیلار سونرا همین سورولارین(سوال لارین) یئنه تکرار ائدیر. بو اینسانلار اؤزلرینه اینام‌سیزلیغی اونایلایان(تأیید ائد‌ن) هر هانسی سؤزو منطیقین‌دن آسیلی اولمایاراق قبول ائدیر. و بئله‌جه میللی حرکتین سیاسی هدفلرینی ائشیتمه‌یه‌ن بیری‌سی، آذربایجانی گله‌جک سیاسی موعادیله‌لرده(دنکلم لرده) یئرلشتیرنمیر، اونو سیاسی حرکت کیمی گؤرمور. آنجاق بیر مسأله‌ده وار، ازیلمیش میللت‌ده هر هانسی عامیل ایله اؤزونه گووه‌ن یارانارسا، داها هئچ منطیق اونو اؤز حاقین‌دان گئری اوتوردانماز.
۵- باغلی و قاپالی سیاسی مئیدان و باستیرمالار(سرکوب-رئپرئ‌سییالار)
ایرانین عمومی سیاسی شرایطی و یاپی‌سینی(قورولوشونو-ساختارینی) نظرده آلارساق، میللی حرکتین چیخیش یولو یالنیز مد‌نی موباریزه‌دیر. آنجاق خالقین بیر قیسمی، اؤز تیملرینی(تاکیملارینی) رسمی مئیدان‌دان سئچیرلر. رسمی مئیدان‌دا اولمایانلار، اونلار اوچون یوخ ساییلیرلار. ایران‌دا بو رسمی سیاسی یاریش مئیدانی ایسه هر کس و هر قوروپ اوچون آچیق دئییل. بو مئیدان‌دا کیمین و هانسی سوییه‌ده اویناماسی کونترول آلتیندادیر. حکومتین بیر پارچاسی اولان اصلاحات‌چیلار بئله، بو مئیدانا بیرینجی سئچنکلری(گزینه) ایله گیره‌نمیرلر. آذربایجان میللی حرکتی اوچون بوگونه قدر هئچ بیر پارتییانین یارانماسینا ایزین وئریلمه‌ییب، سئچکیلرده آذربایجانین میللی سیاسی ایستکلرینی تمثیل ائد‌ن هئچ بیر آدای اولماییب. بو مئیدان‌دا بیزیم تاکیمیمیز(تیمیمیز) یوخ‌دور کی، طرفدارلاری-آزارکئشلری ده اولسون. البته گئت گئده بو مئیدانین ائتکی‌سی آزالیر و بو اویونلارین تاماشاسینا گئدنلر ده آزالیر. سیاسی مئیدانین غیری رسمی مئیدانا(آلانا) چکیلمه‌سین سون ایللرده داها آچیق گؤرمک اولور و ائله بو فورصتی ایرانین مرکزچی اوپوزیسیونو قوللانماق‌دادیر. رسمی مئیدانی آذربایجان میللی حرکتینین سیاسی نومایندهلیینه باغلایان حاکمیت، غیری رسمی مئیدان‌دا بو حرکتله داهادا سرت(مؤحکم) یاناشیر. بونون اساس نهدهنی بودور کی، اؤزللیکله میللی ظولم اولان اؤلکه‌ده، ناسیونالیزم ان چکیجی ایدئولوژیلردن‌دیر و بو چکیجی‌لیگی(جاذیبه‌نی) حاکمیت یاخشی باشا دوشوب، دؤنه‌لرله اونون وارلیغین دویوب. ایران حاکمیتی گونئی آذربایجانین پوتانسیئل جاذیبه‌سین‌دن قورخدوغونا گؤره، اونو بوتون ویترینلردن سیلمک ایسته‌ییب و بو سیاستین سورمک‌ده‌دیر. حاکمیت گونئی آذربایجانین میللی سیاسی ایستکلرینین خالق آراسیندا تانینماسینین قارشی‌سین آلماق یولون‌دا، خاریج‌دن یاییلان مئدییالارا بئله هوجوم ائتمیش و ایلک ایللرده تورکسات دان یاییلان گونازتیوی تئلئویزییا کانالین بو ساتالایت‌دان(اویدودان) گؤتورتدورموش‌دو، سون ایللرده یایین‌لانان آنت تئلئویزییا کانالینا دا بو ایمکانی وئرمهمیشدی.۱۳۹۸-جی ایل اعتراضلارین‌دا، گونئی آذربایجان‌دا عمومی اعتراض اولماسا دا، مئیدانا گیرمک ایسته‌ین میللت‌چیلرین قاباقجادان توتوقلانماسی یالنیز بو باخیشلا یوروملانابیلر(تفسیر اولونابیلر).
۶-ائتنیک سورون (قومی مسأله) و گرگینلییین تأثیرلری
داخیلی ایستعمارین اؤزونو گؤستردیی ان اؤنملی یئرلردن بیری اقتصادی آیریسئچکیلیکدیر(ایقتیصادی تبعیض). پهلوی دؤنه‌مین‌دن بو یانا حاکمیتلرین غیری فارس و غیری شیعه یئرلشیم‌لی بؤلگه‌لره قارشی اقتصادی آیریسئچکیلیک و گووهنلیک(امنیتی) سیاستلری نتیجهسینده، بیر سیرا شهرلرین جمعیت ترکیبی دییشیب. قربی آذربایجان شهرلرین‌ده بو جمعیت ترکیبینین دییشمه‌سی، سونرادان کؤچموش کوردلرین بو شهرلرده چوخالماسی ایله مالیکیت ادعالاری و حتی قوندارما تاریخ اولوشتورمالاری، سون ایللرده گرگین‌لیک(تنش) تؤرتمک‌ده‌دیر. بیر یان‌دان کوردلرین بو شهرلرده هله آزین‌لیق اولمالارینا باخمایاراق ایران‌دا یاشایان تورکلردن داها چوخ اؤز کیم‌لیکلرین(هوویت) قورویوب میللت‌چی اولمالاری و مجازی (سانال) دونیادا بو باخیشلارینی یایمالاری، سلاح‌لی تشکیلاتلارا مالیک اولمالاری و باشقا یان‌دان ایسه سون یوز ایلده یاشانان جیلولوق و سیمیتقو حادثه‌لری تورکلرده نیگران‌لیق و قایغی تؤرتمک‌ده‌دیر. بو حاق‌لی قایغی‌دان یولا چیخان میللت‌چیلر، مسألهنی نئچه ایلدیر موختلیف سئچکیلرده ده ایر‌لی سورورلر. سئچکیلر اوپوزیسیون طرفین‌دن هابئله میللی تشکیلاتلار ترفینفه‌ن بایکوت اولوندوغو زامان بئله، قربی آذربایجان دا کوردلر سس(اوی، رأی) قازانماسین دئیه، بیر سیرا میللت‌چیلر سئچکییه قاتیلدی و حاکمیتین آداملارینا سس وئردی. نتیجه اولاراق، حاکمیت هم کوردلردن هم ده تورکلردن داها چوخ سس گتیریر.
حتی بو یول‌دا حاکمیتین ادبیاتین قول‌لانانلار دا وار. حاکمیت ایسه، نه آذربایجان تورکلرینین نه ده کوردلرین بو حاق‌دا قارشی‌سین آلمیر و کوردلره قارشی اولماق ان آزی بو بؤلگه‌لرده میللی حرکتین اساس ماهیتی کیمی تانینیر..
میللی حرکتین غیری سیاسی تانینماسینین نتیجه‌لری
گونئی آذربایجان میللی حرکتینین غیری سیاسی حرکت(دئوینیم) اولاراق تانینماسی نورمال حاللاردا اونون داها چوخ یاییلماسینا ندن(سبب) اولوب. بو اؤلکه‌ده اینسانلار سیاسی حرکتلری و سیاسی اولماغی چوخ هزینه‌لی-مالیت‌لی بیلیرلر. اوزون ایللرین تجروبه‌سی(دئنهییمی) بو درکی(آلقیلامانی) اونلاردا یارادیب. “سیاسته قاریشما، آدامی گئجه یینن یوخ ائدرلر” سؤیله‌می سیاست حاق‌دا هر ندن داها چوخ یایقین‌دیر. اونا گؤره‌ده آذربایجان میللی حرکتی سیاسی حرکت کیمی تانینسایدی، اونا قوشولان، اونو تبلیغ ائد‌ن و اونون دوغرولتوسوندا(اونون یولون‌دا) آچیقجا چالیشان آز اولاجاق‌دی. میللی حرکتین بیر سیرا ایستکلرینی او جمله‌دن آنا دیل‌ده یازیب اوخوماغی، اوشاقلارا آنا دیل‌ده آد قویماغی، قوزئی آذربایجانی مدافعه ائتمهیی(ساوونماغی) و اقتصادی عدالت ایسته مهیی رئژیمین اؤز قانونلارینا دایاناراق و حاکمیتین سؤیله‌می(دیسکورس) ایله ایسته‌مک، بیر چوخلارینا جسارت وئریردی. ائله اونا گؤره‌دیر کی، شرقی آذربایجان نوفوس ایداره‌سینین(ثبت احوال) رئیسی احد جوادی-نین دئدیینه گؤره، شرقی آذربایجان‌دا کؤرپه‌لر اوچون تورکجه آد ایسته‌یه‌نلر یوزده قیرخ‌دان چوخ‌دور. تیراختور فوتبول تاکیمی آذربایجان‌دا ان چوخ تاماشاچی‌سی اولان تاکیم‌دیر. ۱۳۸۴-جی ایل پرئزیدئنت سئچکیلرین‌ده ۶ آدایین(کاندیدانین) ایچین‌ده ان آز تانینمیش آدای اولان محسن مهرعلیزاده شرقی آذربایجان، قربی آذربایجان و اردبیل اوستانلارین‌دا بیرینجی سس قازانماسی، میللی ایستکلرین نهقدر یاییلدیغینی گؤستردی. مهرعلیزاده آدایلار ایچین‌ده ان آز تانینمیش آدای اولسادا و حکومت ایچین‌ده هئچ بیر سیاسی-حربی تشکیلاتین دستهیینی قازانمامیش آدای اولسادا، میللی ایستکلردن ۱۸ مادده‌لی بیر لیسته‌یه قول چکیب تبلیغ ائتدیی اوچون بو سسی قازان‌دی. بیر حالداکی بو آدای ایران سوییه‌سین‌ده بوتون آدایلاردان آز سس گتیردی. اینسانلار هئچ بیر تهلوکه دویمادان بو ایستکلری یازیر، اونلار حاق‌دا ایمضا توپلاییر و کاندیدانین تبلیغات اوفیسلرین‌ده اولوردولار. اونا سس وئره‌نلر ده هئچ بیر شوبهه یاشامادان، گئدیب سس وئردیلر. رأی(اوی) وئرمک اؤزو سیاسی عمل(ائیلم)اولسادا، حاکمیتین سرت تپکی‌سی اولمادیغی اوچون اونلار بو حادثه‌نی(اولایی) سیاسی حرکت کیمی دیرلندیرمیردیلر، اونو ساده‌جه قانونی بیر ایش کیمی گؤروردولر. بو نورمال حال‌دا میللی حرکتین غیری سیاسی تانینماسینین موثبت یانی‌دیر. البته حاکمیتین بو حرکته ایذین وئرمه‌سینین نهدهنی حاق‌دا یازماق، اؤزو بیر آیری یازینین قونوسودور.
نورمال(اولاغان) حاللاردا میللی حرکتین غیری سیاسی تانینماسی، اونون خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینا و آزارکئش(طرفدار) قازانماسینا سبب اولسادا، اؤلکه‌ده سیاسی تندیرین قیزیشدیغی زامان، اهالینین گئنیش سوییه‌ده حاکمیت‌دن ناراضی اولدوغون‌دا و عمومی سیاسی ائکونومیک اعتراضلارین باشلادیغی آن، بو تأثیر(ائتکی) تام ترسینه‌دیر. اینسانلار نهقدر اؤزلرین غیری سیاسی تانیتسالار و تانیسالار دا اصلین‌ده گئنیش باخان‌دا هر کسین سیاسی موناسیبتی(قونومو-موضع) وار. اینسانلار یا ایندیکی دوروم‌دان(وضعیت‌دن) راضی‌دیرلار و اونون قالماسینی ایستهییرلر یا ایندیکی دوروم‌دان ناراضی‌دیرلار و اونون دییشمه‌سین ایستهییرلر و بو حاق‌دا بیر ایشلر گؤرورلر یا دا ایندیکی دوروم‌دان ناراضی اولسالار دا اونو دییشتیرمه‌یه بیر ایش گؤرمورلر. نورمال حاللاردا وضعیتی دییشتیرمه‌یه چالیشانلارین سایی چوخ آز اولسا دا، حاکمیتین مشروعیتی(یاسال‌لیغی) سوال آلتینا گئتدیی و عمومی اعتراضلارین باشلادیغی آن، اینسانلار مئیدانا گیرمه‌سه‌لرده، مئیدانداکیلارین آراسیندا اؤزلرینه تیم(تاکیم) سئچیرلر، سیاسی اولورلار و گئت گئده مئیدانا گیره‌نلرین سایی چوخالیر و بیر آن بؤیوک بیر سئل یارانیر. بئله دوروم‌دا، غیری سیاسی اولاراق تانینان جریانلار(آخینلار) البته کی سئچیلمه‌یه‌جکلر. بو گئرچک تکجه قاباقجا میللی حرکتی تانیمایانلار اوچون دئییل، اوسته‌لیک نورمال حال‌دا میللی حرکته طرفدار(آزارکئش-یان‌لی ) اولان اینسانلار اوچون ده کئچرلی‌دیر. اونلار اوشاقلارینین آدین تورکجه قویسالار دا، تیراختورون آزارکئشی اولسالار دا، سیاسی مئیدان‌دا سیاسی تیملرین بیرین سئچه‌جکلر. اؤزلرینین محله‌ده یا کندلرین‌ده سئودیکلری تیم(تاکیم) اولسا دا، لیگا اویونلارین‌دا لیسته‌ده اولانلارین بیرین سئچیرلر. ایران فوتبال تیمی نئچه ایلدیر دونیا چئمپیونلوغون‌دا اولماسا دا، چوخلاری بو اویونلاری ایزلهییر و چوخلارینین سئویب سئچدیکلری تاکیملاری اولور. هانسی تاکیم یاخشی اویناسا، یا یاخشی بیر قول ووران اویون‌چوسو اولسا، یا او اؤلکه‌دن یاخشی تصویر اولورسا او تیمین طرفداری چوخ اولور. آجی گئرچک بودور کی سیاسی اویون دا بونا بنزهییر.
بو بؤلوم‌ده سون اولاراق بونو دا تکید ائتمک(وورقولاماق) لازیم‌دیر:
بیرینجی، بیر حرکتین جاذیبه‌لی(چکیجی) اولماسی اوچون او حرکتین سیاسی اولماسی گرک‌لی دئییل، یالنیز عموم خالقین ناراضی‌لیغی و دییشیم ایستهدیی زامان، سیاسی هدفلرین جاذیبه‌سی چوخ اولور.
ایکینجی‌سی بیر سیرا غیری سیاسی و حقوقی یا اجتماعی ایستکلر بئله، اؤزل زامانلاردا خالق طرفین‌دن سیاسی آلقیلانابیلر. آنجاق بونون گله‌جک‌ده ده تیکرار اواجاغینا اومود بسله‌مک اولماز.اؤرنک(مثال) اوچون ایران آنا قانونونداکی(یاساسین‌دا) ۱۵-جی مادده ۱۳۷۴-جو ایل مجلیس سئچکیلرین‌ده چئهرقانی بی طرفین‌دن ایر‌لی سورولدویو زامان چکیجی بیر سیاسی ایستک ساییلیردی، همین مادده ۱۳۸۴-جو ایل مهرعلیزاده طرفین‌دن ایسته‌نیلن‌ده نورمال حاق و قانونی ایستک کیمی دیرلن‌دی و ۱۴۰۰-جو ایلده آرتیق بو ایستهیین جاذیبه‌سی قالمامیش‌دی.
اوچونجوسو، سیاسی بیر هدف گرک‌لی اولاراق ایندیکی رئژیمین دییشمه‌سی آنلامین‌دا دئییل. آنجاق رئژیمین مشروعیتینی ایتیردییی و خالقین گئنیش ناراضی اولدوغو زامان، رئژیمی ساخلاماق ایسته‌ین هئچ بیر حرکت خالق طرفین‌دن سیاسی حرکت کیمی دهیرلنمز.۱۳۷۶-جی ایلده رئژیم ایچره اصلاحات آپارماق ایسته‌ین محمد خاتمینین باشچیلیغین‌دا یارانان اصلاحات حرکتی، سیاسی حرکت ساییلیردی. البته کی یوخاری‌دا وورقولانان کیمی ۱۳۹۸-جی ایلده آرتیق نه اصلاحات نه اوصولگرا خالقین آختاردیغی دئییل‌دی، اونلار مئیدانا گیرسه ده، عموم خالق اونلاری اویونجو سایماز.
دؤردونجوسو، گونئی آذربایجان میللی حرکتی ماهیتجه داخیلی ایستعمارا قارشی اولدوغو اوچون، اؤزلویون‌ده سیاسی حرکت‌دیر و سیرالادیغیمیز نهدنلره گؤره بو حرکت آرا-سیرا غیری سیاسی حرکت کیمی تانینیر. بو ایسه آذربایجان‌لیلار طرفین‌دن آپاریلان میللی-مد‌نی چالیشمالاری آشاغیلاماق و دهیردن سالماق آنلامین‌دا دئییل. حتی حاکمیتین آذربایجان میللی-سیاسی آکتیویستلرینی(ائیلمجی و تئوریسینلرین) توتوقلاییب، مده‌نی کولتورل چالیشانلارا آز دا اولسا گؤز یومماسی، بو کیمی چالیشمالاری بهینمهسی آنلامینا گلمز. ساده‌جه مسأله ترجیح(یئیله‌مه) مسأله‌سی‌دیر. حاکمیت آذربایجان میللتچیلیینین وار اولماسین اصلا ایستهمیر، ساده‌جه بو حرکتین غیری سیاسی یؤنونو سیاسی یؤنونه ترجیه ائدیر.
نووه آنلاشماسی سونراسی گونئی آذربایجان میللی حرکتی
نووه آنلاشماسی سونراسی اقتصادی تحریملر(یاپتیریملار) گؤتورولهجهیینه گؤره، بوگونکو اقتصادی بؤحران بیر سوره یاتیشاجاغی گؤزلهنیلیر. بو بؤحرانین(بونالیمین) کئچیجی ده اولسا یاتیشماسی، بوغولماق‌دا اولان حاکمیت اوچون بیر نفس یولو ساییلیر. ترسینه، قارشی طرف‌ده اولان اوپوزیسیونون مانئورا مئیدانی دارالابیلر. دئمه‌لی ایران ایسلام رئژیمی و اوپوزیسیونون آراسینداکی اویون-ساواش بیر سوره‌لیک اؤز تاماشاچی‌سین و قاتیلیم‌چی‌سین ایتیره‌جک. بو یئنی اورتام(فضا) و بیر باخیشلا بو گیروه(فورصت)، گونئی آذربایجان میللی حرکتی اوچون اؤنملی اولاجاق. البته وورقولاماق لازیم‌دیر کی، بو وضعیت ساده‌جه مووقتی(کئچیجی) اولابیلر. اقتصادی و ایداری فساد بوتون مملکتی قاپساییب. بو یولسوزلوق(فساد و اخلاق‌سیزلیق) اوزون سوره‌لی بیر گلیشمه‌یه(توسعهیه) یول وئرمز.
اقتصادی بؤحران و ناراضی‌لیغی قول‌لاناراق، ایران اهالی‌سین حاکمیته قارشی سفربر ائتمه‌یه چالیشان اوپوزیسیون و اؤزللیکله سلطنت‌چیلر، آذربایجانی مئیدانا چکه بیلمه‌سه ده، اؤزلرینی گله‌جک اوچون بیر آلتئرناتیو کیمی تانیتماغی باجاردیلار. پهلوی دؤنه‌مینی نوستالوژیک دویغولارلا خاطیرلایان(آنان) اینسانلارین سایی آذربایجان‌لیلار ایچین‌ده آز اولسا دا، هر حال‌دا وار. بیرده‌کی ایستر آذربایجان‌لیلار سلطنت‌چیلری به ینسینلر، ایستر به ینمه‌سینلر، بوگون رضا پهلوی گله‌جک ایران اوچون اؤزللیکله کوتله آراسیندا بیر آلتئرناتیو ساییلیر. بو دوروم و باخیشی یارادان اوچ عامیل وار. بیرینجی‌سی ایندیکی حاکمیت‌دن گئنیش ناراضی‌لیق و اونون سونوجون‌دا حاکمیتین مشروعیتینین(یاساللیغینین) ایتمه‌سی، ایکینجی‌سی ایران اوپوزیسیونونو اؤزللیکله سلطنت‌چیلرین بو دورومو قوللانیب، اؤز گئنیش مئدییا ایمکانلارینا دایاناراق اؤزلرین بیر آلتئرناتیو کیمی ایر‌لی سورمه‌لری، اوچونجوسو، میللی حرکتین بیر سیاسی اویونجو کیمی خالقا تانینماماسی.
بو دوروم(وضعیت) گونئی آذربایجان اوچون ایسته‌نیله‌ن بیر دوروم دئییل. گونئی آذربایجان میللی حرکتی بیر سیاسی اویونجو پوتانسیئلین‌ده(یئتنیین‌ده) اولدوغو و اؤزللیکله آذربایجان‌دا بیرینجی اویونجو اولدوغو حال‌دا، بو سونوج(نتیجه) بو حرکته قبول اولونمازدیر. اؤزللیکله قاراباغ قونوسون‌دا بیر گوجلو اجتماعی-سیاسی اویونجو اولاراق حاکمیتی گئری اوتوردان و حاکمیتین قاراباغ حاق‌دا اؤز سیاستلرینی دییشمه‌یه مجبور ائد‌ن میللی حرکت، اؤز لاییق‌لی یئرین آلمالی و ایندیکی یا گله‌جک هر هانسی دوروم‌دا سؤز صاحبی اولمالی‌دیر. بونون اوچون ده، ایندیکی فضانی(اورتامی) و فورصتی(گیرهوهنی) قولاناراق، اؤزونو اولدوغو کیمی ایرهلی سوروب، اولدوغو کیمی خالقا تانیتمالی‌دیر. میللی حرکت اؤز سیاسی ایستهیی یعنی میللی حکومت قورماق ایستهیی اوزرینه اوداقلانیب(تمرکوز ائدیب) و بوتون گوجون بو ایسته‌یه یؤنلدرسه، هم گونئی آذربایجان میللتینی بو هدف اوغرون‌دا سفربر ائده بیلر، هم ده ایندیکی و یا گله‌جک هر هانسی بیر دوروم‌دا تعیین‌ائدیجی بیر قووه اولابیلر. بونون اوچون:
۱-داغینیق، چوخسایلی و غیری سیاسی هدفلر یئرینه ، بیر سیاسی هدف اوزرینه اوداقلانماق(تمرکوز ائتمک) گرک‌لی‌دیر. میللی آکتیویستلر(ائیلمجیلر) طرفین‌دن او قدر ایستکلر اورتایا قویولور کی، بعضی حاللاردا میللت‌چیلر اؤزلری بئله نه ایستدیکلرینی کامیل آچیقلایانمیرلار. اورمو گؤلونون قوروماسینین قاباغین آلماق، آنا دیل‌ده اؤیره‌نیم، آذربایجان اقتصادیاتی و ائکونومیک آیری‌سئچکیلیین قالدیریلماسی، اورمو و قربی آذربایجان‌دا کورد مسأله‌سی و بونونلا باغلی سئچکی هدفلری، آذربایجان مئشه‌لرینین قورونماسی، دؤولت وزیرلرینین نئچه‌سینین آذربایجان‌لی اولماسی، ایران دؤولت تئلئویزییا و باشقا مئدییالاردا تورکلره قارشی تحقیر و توهینلرین قالدیریلماسی، تورک دیل قورومونون یارانماسی(فرهنگستان زبان ترکی)، تورک دیلینین رسمی اولماسی… کیمی میللی ایستکلر ایران ایچین‌ده آچیق و رسمی مئیدان‌دا اورتایا قویولان ایستکلردیر.( البته میللی دویغولاردان ایر‌لی گلن، ناسیونالیستی بویاسی و ماهیتی اولان آنجاق بیرباشا-موستقیم بیر ایستک داشیمایان شعارلار دا آذربایجانلیلارین توپلانتیلارین‌دا سسلهنیر او جمله‌دن آذربایجان وار اولسون ایسته‌مه‌یه‌ن کور اولسون، آذربایجان اویاق‌دیر اؤز دیلینه دایاق‌دیر، هارای هارای من تورکم، آذربایجان قیزلاری گؤیلرین اولدوزلاری، آذربایجان یوردوموز تیراختور بوزقوردوموز، تربیز باکی آنکارا بیز هارا فارسلار هارا، یاشاسین آذربایجان، اؤلوم اولسون شووونیسته، روس فارس ائرمه‌نی بوتون تورکون دوشمه‌نی،…) حاکمیت ده زامانین‌دا بو ایستکلرله میللی حرکت طرفدارلارین(یانلیلارین) آلدادابیلیر. روحانینین اورمو گؤلونو دیریلتمک و دیل فرهنگیستانی قورماق (دیل قورومو) وعده‌سی ایله بیر سیرالارینی آلداتماسی، بونون آچیق اؤرنهییدیر(نومونه‌سی‌دیر).
۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابین‌دان سونرا کوردلر بیر سیاسی ایستهیی اؤز هدفلری کیمی ایر‌لی سوردولر و بیر قیسسا شعار(سلوقان) ایله اونو خالق آراسیندا یایدیلار. بو هدف یعنی « ایران اوچون دئموکراسی و کوردوستانا موختاریت» کورد میللتچیلیینین اساس خطینی تعیین ائتدی و کوردلرین چوخو بو هدفی کورد میللتینین اساس هدفی کیمی قبول ائتدیلر. هله‌ده ۴۰ ایل سونراسی ، اونلار او هدف و شعاری اونوتماییبلار. قوزئی آذربایجان‌دا سرحد حرکاتی و بوتوولوک حرکاتی زامانی، آذربایجانین موستقیل‌لیگی و بوتؤولویو او حرکاتین اساس هدفیایدی. «آذربایجان بیر اولسون مرکزی تبریز اولسون» ایسه بو حرکتین خالق آراسیندا یاییلمیش شعاری(سلوقانی) ایدی. اوزون ایللر سونرا، میللی سیاسی ایستهییمیزی اؤزون‌ده داشییان «آزادلیق، عدالت، میللی حکومت» سلوقانی آرتیق میللی تشکیلاتلار طرفین‌دن منیمسهنیب. بو ایستک، هدف و سلوقان اورتاق هدف‌دیرسه، گئنیش سوییه‌ده یاییلمالی‌دیر و بوتون توپلانتیلاردا، قورولتایلاردا، سیاسی بیلدیریشلرده و شخصی اینتئرنئت صفحهلرینده بو هدفه اوداقلانماق ان اؤنملی تاکتیک اولابیلر. بو هدف بوتون یان و بالاجا هدفلردن اوستون توتولمالی و یاییلمالی‌دیر. “میللی حرکت و یا آذربایجان‌لیلار نه ایستهییر؟” سوروسونون جاوابی ایسه هر ندن اؤنجه بو ایستک اولمالی‌دیر.
۲-آچیق و آشکار شکیل‌ده بو هدفی ایر‌لی سورمک گرک‌لی‌دیر. گیزلین حرکتلر عقیم و دوغماز قالیر، بو هدف عموم میللتین آچیق هدفینه چئویرمک ایستهنیلیرسه، گرک میللتین ایچین‌ده چکینمه‌دن آچیق ایر‌لی سوروله، یوخسا بو هدف بالاجا قوروپلار آراسیندا سیخیلیب قالار. اگر بیر هدفی داشییانلار اونو آچیقجا مدافعه ائتمیرلرسه، یا میللتی آلدادیرلار یا اؤزلرین، حاکمیتین بوگونه قدر تپکیلری(واکنش) گؤستریر کی، حاکمیت آلدانماییب.
۳-اگر میللت‌چیلر “میللی حکومتی اولمایان بیر میللتین هئچ نیی یوخ‌دور”، دئییرلرسه و “بیر میللتین میللی حکومتی یوخ‌دورسا، میللی دیل و میللی تورپاقلارینین قورونماسینا قارانتی(گووه‌نجه) یوخ‌دور” سؤزونه اینانیرلارسا او زامان میللی حکومت ایستهیی بوتون آنلاشمالار، موذاکیره‌لر و بیرلیکلرین ندنی(سببی) و قونوسو(موضوع) اولمالی‌دیر. میللی حکومت ایستهیی “اؤز میللی موقددراتینی تعیین ائتمه” حاقیینا دایانان بیر ایستک‌دیر و ساده‌جه موستقیل دؤولت معناسین‌دا دئییل، فئدئرال سیستئمینی ده بورویور(شامیل اولور). بوگون دونیادا بیر چوخ اؤلکه‌لر بو سیستئم ایله ایداره اولونور. ایستر ایران حاکمیتی ایسترسه‌ده فارس اوپوزیسیونو، بو ایستهیی قبول ائتمه‌لی‌دیر. اونلارین بؤلوجولوک(تجزیهطلبلیک) اتهاملارین‌دان چکینمه‌مک گرک‌لی‌دیر. اونلار بیلمه‌لی‌دیر کی، ایستعمار و نیژادپرستلیین(سویچولوغون) داوام ائتمه‌سی‌دیر کی، بیر میللتین آیریلیب موستقیل اولماسینا شرایط یارادار و اونا حاق قازاندیرار.
۴-باخمایاراق کی ناسیونالیزم، سوسیالیزم و لیبئرالیسم کیمی بیر بوتون(جامع) ایدئولوژی دئییل، آنجاق ناسیولالیزم زامان زامان موختلیف یئرلرده آیری آیری ایدئولوژیلرله ایدغام اولوب(اوزلاشیب) و چئشیت‌لی فورمالار آلیب. اونلارین اقتصادی باخیشلاری فرق‌لی اولسا دا میللی مسألهنی آرادان قالدیرماغا یوللار ایر‌لی سورور و بونو اؤز ایدئلوژیلری ایله یوروملاییرلار. فارسلارین-ایران‌چیلارین ایچین‌ده سول ناسیونالیسم، لیبئرال ناسیونالیسم و مذهبی-دینی ناسیونالیسم بولوندوغو کیمی، بوگون آذربایجان‌دا دا میللت‌چی اولاراق لیبئرال دئموکراسی و سوسیال دئموکراسی ایدئولوژیلرین ده داشییان تشکیلاتلار وار. اؤلکه‌نین بوگونکو اقتصادی دورومون‌دا، بو تشکیلاتلارین و اونلارین تئوریسینلرینین وارلیغی میللی سفربرلیک‌ده(عمومی توپارلانما-بسیج عمومی) اؤنملی رول اوینایابیلر. هابئله، بو ایدئولوژیلرین هئچ بیرینی منیم‌سه‌مه‌ین و یا بوگون یالنیز میللی مسألهنین واجیبلیینی دوشونه‌ن یولداشلار ایسه، گرک میللی حرکتین اساس ایستهیی اولان میللی حکومتین یوخلوغو ایله، بوگونکو اقتصادی فلاکت آراسینداکی ایلیشکینی میللته چاتدیرالار. بوگونه قدر آذربایجانا قارشی یاپیلان اقتصادی آیریسئچکیلیک حاق‌دا چوخ سایلی یازیلار یازیلیب، ساده‌جه گون مسأله‌لری یعنی، باهالیق، ایشسیزلیک، اجتماعی فساد و… کیمی مسأله‌لرین آرادان قالدیریلماسی اوچون اورتایا قویولان یول و ایستک اؤنملی‌دیر. بیر سؤزله، میللی حرکت بوتون اجتماعی، صینفی و اقتصادی اعتراضلاری دستکله‌مه‌لی، اونلارین یانین‌دا اولمالی و بو حرکتلری میللیلشتیرمهلیدیر. معلملر، ایشچیلر، قادینلار و امکلیلر فارس کیمی یوخ تورک کیمی دانیشمالی‌دیلار. اونلارین فارس معلم، ایشچی و قادینلارلا اورتاق دردلری اولسادا، اوخشار دردلری یوخ‌دور. اونلارین ایستهدیکلری درمان دا فرق‌لی اولمالی‌دیر. لازیم دئییل آذربایجان معلمی، یالنیز فارس معلمینین دئدیی دردین دئسین، او، معلم اولاراق اؤز دردین ده دئمه‌لی‌دیر، آذربایجان معلملرینین بیر معلم کیمی فارسلاردان فرق‌لی دردلری ده وار، بو دردلر هم ده مولللیم‌لیک ایله ایلگی‌لی‌دیر ده. ایر فارس معلملری پول‌سوز اؤیرتیم دئییرلرسه، آذربایجان‌لی اؤیرتمه‌نلر، بو ایستکله یاناشی آنا دیل‌ده اؤیرتیم ده دئملهلیدیرلر.
۵-مد‌نی حرکتلر و موباریزه‌لرده هزینه(مالیت) اؤنملی‌دیر. حاکمیت ایسه چالیشیر بو هزینه‌نی آرتیرماقلا خالقی بو حرکته قوشولماق‌دان چکین‌دیره. آنجاق بو حرکتلره قوشولانلارین سایی چوخالدیقجا، بو هزینه(خرج) آزالاجاق. ۱۹۹۰-جی ایل ۲۰ یانوار گئجه‌سی روس-سوویئتلر بیرلیگی اوردوسو باکییا گیریب خالقی گولله‌یه باسدی. یوزلرله اینسان او گئجه یارالانیب یا حیاتلارینی ایتیردیلر، ائرته‌سی گون میلیون‌دان آرتیق آذربایجان‌لی او گئجه شهید اولانلارین جنازه‌سین چیینلرین‌ده گؤتوروب، اونلارلا ویدالاش‌دیلار. بیر روس پولیتولوقونون دئدیینه گؤره، ساویئتلر بیرلیگی ۱۹۹۱-جی ایل یوخ، ائله ۱۹۹۰-جی ایل ۲۲ یانواردا باکی‌دا داغیلدی.
بو یوک اونا دیر وئر‌نلرین هامی‌سینین یوکودور. ایگیتلریمیزی بو یوک آلتین‌دا تک قویماساق، کسین قازاناجاییق.
یوروش مهرعلی بی‌لی
۱۴۰۱/۱/20
