چشم‌انداز صلح میان آذربایجان و ارمنستان در سایه جنگ در اوکراین

الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان و نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان دیشب (هفدهم فروردین) به مدت بیش از سه ساعت با یکدیگر به گفتگو پرداختند، گفتگویی که به گامی سازنده در راه دستیابی این دو کشور همسایه به صلحی پایدار تلقی شده است.

سه هفته پیش از این دیدار که در مقر اتحادیه اروپا در بروکسل انجام گرفت، جمهوری آذربایجان پیش نویس بیانیه ای پنج ماده ای را به ارمنستان پیشنهاد داد که در آن، دو جمهوری تمامیت ارضی یکدیگر را محترم خواهند شمرد؛ از تهدید یکدیگر خودداری خواهند کرد؛ خطوط مرزی را مشخص خواهند کرد و راههای ارتباطی را برقرار خواهند ساخت.

بنابر آنچه پس از پایان دیدار آقایان علی اف و پاشینیان رسما انتشار یافت، طرفین بر سر کلیات بیانیه پنج ماده ای توافق دارند و به صورت مشخص تصمیم گرفته اند، هیئت مشترکی برای تعیین خطوط مرزی در سه هفته آینده تشکیل دهند.

اما مناقشه برانگیزترین بخشهای پیش نویس بیانیه، تمامیت ارضی و راههای ارتباطی است که دو طرف تفسیرهای متفاوتی از آن دارند. ارمنستان می خواهد که به رسمیت شناختن تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان با حق ارمنی‌های قره باغ برای تعیین سرنوشتشان منافاتی نداشته باشد. در مورد راههای ارتباطی قره باغ با ارمنستان (درون جمهوری آذربایجان) و نخجوان و بقیه خاک جمهوری آذربایجان (درون ارمنستان)، دو طرف بر سر اینکه چگونه این راهها را اداره کنند تا منافی حاکمیتشان بر خاک خود نباشد، با یکدیگر اختلاف دارند.

روسیه که در پایان بخشیدن به جنگ یک سال و نیم پیش در قره باغ و آتش بس میان طرفین، میانجی اصلی بود، خواستار آن است که تعیین سرنوشت قره باغ ربطی به صلح میان جمهوریهای آذربایجان و ارمنستان نداشته باشد. یعنی دو جمهوری ابتدا با هم پیمان صلح ببندند و سپس بر سر تعیین سرنوشت قره باغ به گفتگو بپردازند اما جایگاه کنونی روسیه و تأثیرگذاری اش بر مناقشه های منطقه ای، با جایگاهی که این کشور پیش از این در مناسبات میان جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان داشته تفاوت پیدا کرده است.

بسیاری از ارمنیها بر این باورند که حمله روسیه به اوکراین باعث شده آذریها در مناقشه قره باغ دست بالا را پیدا کنند و از همین روست که می کوشند از این فرصت استفاده کرده، هر چه زودتر با امضای پیمان صلح، تکلیف خود را با ارمنستان مشخص کنند. یک روز پیش از آنکه نیکول پاشینیان برای گفتگو با الهام علی اف راهی بروکسل شود، مخالفان او ساعتها در میدان آزادی ایروان گردآمدند و علیه او شعار دادند که چرا در چنین شرایطی به دنبال صلح با جمهوری آذربایجان است.

آرمن گریگوریان، دانشیار روابط بین الملل در دانشگاه لیهای در پنسیلوانیا، می گوید: «خیلی دور از ذهن نیست که فرض کنیم در آذربایجان فرصت را غنیمت دیدند که فشار را بر ارمنستان زیاد کنند، چون روسیه نمی خواهد با گرفتاریهایی که الان دارد، جلو آذریها دربیاید و خطر تنش تازه ای را به جان بخرد. چه بسا این خطر را هم برای روسیه دارد که ترکیه موضع خود را تغییر دهد. موضع ترکیه اکنون بی طرفی به نفع روسیه توصیف می شود و روسیه نمی‌خواهد این موضع تغییر کند. شاید آذربایجان با علم به همین موضوع، تنش را با ارمنستان بالاتر برد تا امتیازات بیشتری بگیرد».

در مقابل، در جمهوری آذربایجان هم این نگرانی هست که روسیه برگه قره باغ را به نفع خود و به زیان آذریها به کار گیرد. ناطق جعفرلی، تحلیلگر سیاسی، در باکو می گوید آذربایجان تلاش می کند روند صلح و بهبود رابطه با ارمنستان را هر چه زودتر به نتیجه برساند چون احتمال دارد در صورت ادامه جنگ در اوکراین، روسیه جهت انحراف توجه جهانیان، محورهای تنش دیگری در قفقاز ایجاد کند.