فورمانین موقدس سیرّی- شهریار یاخود افسانه یوخوسو –
یازان:«جاوانشیر یوسیفلی»
کؤچورن:«ذکیه ذولفقاری»
حاضیرلایان:«ادبیات سئونلر»
بضاً دونیادا لاپ ائله سنین یاشادیغین مملکتده باش وئرن حادثه‌‌لر، یوخ، لاپ ائله ایندیجه باش وئرن بیر اولای هر شئیی بؤلوب- پارچالاییر، صؤحبت البته کی، ادبيّاتدان و صنعتدن گئدیر، بوحادثه، یاخود حادثه‌‌لر اینسانلاری دونن بؤیوک شؤوقله باغلاندیقلاری صنعتدن آییریر، سسلرینه های- کوی قاتیر، آنجاق او آداملار اؤزلرینی صنعتین اَن یوکسک ذیروه‌سینده حیسّ ائلسه‌لرده، هر شئی او سس- کویه ساتیلیر، اونون اَلینده اسیراولور. و بیر ده وار اوبیئکتیو گئرچکلیک، اونون تأثیری آلتیندا آللاهین ایشیق و اِنِرژی بخش ائتدییی یارادیجی اینسانلار بیر عومرو گودازا وئرملی اولور. بیر یاندا یالانچی سعادت دالغالاری(خوفو)، دیگر یاندا ظولم و ایستیبدادین آللاهین وئردییی او اِنِرژینی دونیا دوردوقجا دوراجاق گؤزللیکلره چئورین آغریلی بیرعومور…
یالانچی شئیلر( یالانچی خوشبختلیک، آلدادیجی سعادت…) خوف یارادیر، حقیقتسه- مسئولیّت…
ریاکار رئژیمین یاراتدیغی یالانچی سعادتی سطرلرآراسی تنقیدین ده بیر حدّی وار، او حدّ کئچیلنده یوخاریدا دئدیییمیزکیمی، هر شئی اورتادان بؤلونوب- پارچالانیر و صنعت آداملاری دا بو پارچالاردا یئر آلیرلار و بیر آنلیق دونیا و اینسانا یؤنلیک حساسسلیق آزالیر، بلکه ده یوخا چیخیر، بو پارچالارین هر بیرینده سمایا میلله‌نن نغمه‌لر هئچ گؤیون یئددینجی قاتیندا بئله ،گؤروشمورلر، یعنی تماس هئچ اولمامیش کیمی ایتیر…
بئله بیر اورتامدا دونیایا او قانادلاردا نغمه‌سینی اوخویان صنعتکارلارین سسینی باتیران بیر سس گلیر. بیر شعردوغولور، زامانلا تاریخین خفه کولیسلرینده گئدن قانلی”دؤیوشلرین” سونوجوندا بو سسین بو یئنی نفسین صاحبی اؤزونو فدا ائله‌ییر و محض اونون”اؤلومو” سایه سینده او آیریلان پارچالار بیرلشیر.
اصلینده، بو دئییلن‌لر هر بیر گؤزل شعرین، یعنی تکرارسیز نفسین حیفظ ائتدییی میسّییانین باشقا بیر شکیلده ایفاده‌سی، یعنی زامان کئچدیکجه اؤزونو،تاپان ماهیّتینی محض بو شکیلده ایفاده ائدن فورماسیدیر. بدیعی فورمانین،یارانیب زامان ایچینده باش وئرن حادثه‌‌لردن اَن حساس قولاغین، اَن حساس اورَگیین بئله، ائشیتمه‌دییی پیچیلتیلاری اؤزونه هوپدورماسی مسئله‌سی، اصلینده چوخ قلیظدیر. بو پروسئسی تام اولاراق آنالیتیک لاددا ایضاح ائتمک چتیندیر. هم ده فورما تکجه فورمال، تئکنیکی مسئله‌لردئییل. بیلدییینیز کیمی. بوکونتئکستده، مثلا سولئیمان روستمین تبریزشعرلرینی، صمد وورغونون مشهور، هم ده بؤیور- باشیندا موباحیثه‌لر آچیلان”آذربایجان” شعرینی اینجه لمَک اولار . بیر ده وار بؤیوک شهریارین” حئیدربابایا سلام” و تورکجه دیگر متنلری… بو متنلرین هامیسیندا( شوبهه سیزکی، هر بیرینده-آیریلیقدا!) وطن، یورد، سئوگیسی، بؤلونموش وطنین اورَگیینه باتان تیکانلی مفتیللر و یئنه ده-اوجو بوجاغی بیلینمه‌ین سرحدسیز وطن عشقی دؤیونور. آنجاق فرقلر ده وار، اؤزو ده یئرله گؤی آراسینداکی مسافه‌لرقدر .
البتّه بدیعی فورمانین یوخاریدا وورغولادیغیمیز”گیزلینلردن” قوپوب- گلیب بیر قلیبده گؤرونمه‌سی آنلامیندا. آمّا بو فرقلر سادجه(فورمال) فرقلر ده دئییل، سئوگینین، وورغونلوغون دوغوردوغو آغری و ایضطیرابین بیتیب- توکنمزلییینی ده” آنی کادرلارلا” (شعرده ، بدیعی متنده آغری و ایضطیراب محض گؤز اؤنوندن آنیدن کئچن، اؤزونو بو یوللا سنه حیسّ ائتدیرن و یوخ اولان بیر نسنیه چئوریلیر و سن بوتون عومرون بویو او آغرینین، او ایضطیرابین لپیرلرینی، ” آیاق توزلارینی” آختاریرسان…) بیلدیرن ماهیّهدیر. یعنی، دئمک اولار عینی مؤوضودا، آنجاق فرقلی شرطلر آلتیندا یازیلان بدیعی متنلرین فورماسی چوخ فرقلی حقیقتلری سؤیلیه بیلیر.. .بدیعی فورما سوسدوغو و دانیشدیغی مقامی چوخ دقیق بیلیر، چونکی اینساندا آلدیغی حساسلیغی بیره اون آرتیریر س.وورغونون، س. روستمین شعرلرینده آغری ایچینده قیوریلان سئوگی یازینین شعره اویغون چوخ موکممل فورماسیندا ایفاده اولونور، حتی اوخو پروسئسینده آز قالا شاعرین قلم اَلینده درین دوشونجه‌لره دالدیغی‌نین دا شاهیدی اولوروق. بو منظره‌ده گؤز اؤنوندن سولغون، آمّا کیچیک کادرلارلا اؤتوب کئچیر، مینیمالیست فیلم فورماتیندا…
قدرینی آیریلیق چکنلر بیلیر//هیجرینده گؤز یاشی تؤکنلر بیلیر//عؤمرونه قارانلیق چؤکنلر بیلیر//باغیندان گول، چیچک دردیم تبریزیم//یئنه تزه لَندی دردیم، تبریزیم!…
شهریارین متنینده ایسه باشقا بیر اوفوق گؤرونور:
داشلی بولاق-داش قوموننان دولماسین//باخچالاری سارالماسین- سولماسین//اوردان کئچن آتلی سوسوز اولماسین،//دئینه بولاق خئیرین اولسون آخارسان،// اوفوقلره خومار- خومار باخارسان .
پوئمادا ائتنیک- مدنی اراضی‌نین شیفاهیلیک قاتی‌نین سانکی مین ایللرین یوخوسوندان آییلیب اوزه چیخماسی، هر شئیی او جومله‌‌دن،” یازی فندلرینی”، یویوب آپارماسی باشقا بیر اورتام یارادیر. یعنی، بدیعی فورمانین محض بو شکیلده دونیایا گلمه‌سی‌نین بیر تاریخچه‌سی مؤوجوددور و بیر چوخ مطلبلری محض او تقلین ائدیر. بوشعر، او جومله‌‌دن یوخاریدا آدلاری چکیلن شاعرلرین متنلرین قزل، یاخود وئرلیبرده اولماسی(دوغولماسی…) قئیری مومکوندور.
شهریار شعرینده اساس مسئله تکجه شیفاهی‌لییین بو قدر اوزه چیخماسی ایله محدودلاشمیردی، او هم ده یارادیجیلیغیندا مودئرن دوشونجه طرزی ایله قدیملییی، اَن قدیم چاغلاردان اینسان اوچون قالان، اوونون و هر دوغولان اوشاغین یادداشینا یازیلان ان اولوی نسنه‌لری اوستا شکیلده بیرلشدیرمیشدی. ایکینجی جهت، یعنی بو قوووشوق اوخودا درحال گؤرونمور و حیسّ ائدیلمیر، حیسّ‌ا ئدیلن یالنیز شیفاهی قاتین اولدوغو یئردن ترپنمه‌سی، داغی- داشی لرزیه سالماسیدیر . گیزلینده قالان شئی‌سه قدیملیک‌له- مودئرن دوشونجه طرزینین قوووشماسی شعرین پوئتیک ماهیّتینی شرطلندیریر. و بو شعرین اعجازی بو گون ده یاشاییر. بونون سببی نه ایدی؟
عادتاً، بیر شاعرین(یازیچینین) موکممل، گوجلو اثری دونیایا گلنده، ایللاه داکی، بونو بوتون کوتله اوخویوب سئونده همین مولیفین طالعیینده قریبه حادثه‌‌لر باش وئریر. نَیسه سوساماق و بو آج‌گؤزلوکله اونو”ایچمک” سوندا اونون توکنمه‌سینه، بیتمه‌سینه سبب اولور. بیر شاعرین بوتون یارادیجیلیغینی بیر اوووج ایچینه توپلایان شعری، اولورکی، اونون” قتلینه فرمان” رولونو اویناییر. شاعر محض بو ریتمین اوستونده قبول ائدیلیر، بوندان سونرا نه یازسا دا همین مشهور متن کیمی اوخونور ، شاعرین یارادیجیلیغی قالیر بیرکناردا، بو شعردن یاپیشیب افسانه لر یارادیرلار، اونا ائله ائپیتئتلر و مئتافورالار یاپیشدیریرلار کی، بو” میستیک نحری” آدلایان شاعر او سولارداجا بوغولور. و بو هئچ کیمین وئجینه اولمور.
” حئیدربابایا سلام” محض بو جور سئویلدی، آز قالا هر شئیی اونوتدوردو ، سونرا معلوم”افسانه لر ” آیاق آچدی، آمّا دئدیییمیزین عکسی باش وئردی:
شاعر همین او” میستیکا بورولغانیندان” ساغ- سلامات چیخدی، یئنیدن دوغولدو. بونو، ظنّیمیزجه، ایکی فاکتورلا علاقه‌‌له ندیرمک اولار:
1. شهریارین بؤیوک ایستعدادی. تپه‌دن دیرناغا ادبيّات آدامی اولماسی و سایر. 2. بو دیلده دانیشان و سئون میللتین بلکه یوز ایل یول گؤزله‌ین دویغولارینین دا متنه نوفوذ ائتمهه‌سی. موعاصیر ادبيّاتدا-مولیف-اثر اوخوجو اوچ بوجاغیندا آخیرینجی حلقه‌‌نین سون درجه حساس اولماسی فاکتورو اونودولمامالیدیر. بیر ده بونو اونوتمایاق: شهریار بیر شاعر(دئمیورق) کیمی مئدیوملا مولیفلییی بیرلشدیریردی. بیر یاندان نظامی گنجوی، سعدی و حافیظ کیمی قدیم عنعنه‌لرین داشیییجی‌سی ایدی( یئرله گؤیو بیرله شدیریردی)، دیگرطرفدن، مودئرن دونیا ادبيّاتینی بیلن آییق- ساییق آدام ایدی. عرب، فارس و فرانسیز دیلینی موکممل شکیلده بیلیردی. نئجه دئیرلر، ” یئرین آلتینی و اوستونو بیلیردی”. یعنی، تصوّور ائدین: قاتی دومانین، تورانلیغین ایچینده گؤزلری توکو- توکدن سئچن بیرآدام…
بیزیم تدقیقاتچیلار دئدییینیز اعجازی داها چوخ دیل فاکتورو ایله.باغلاییرلار. حتی آناسییلا باغلی بئله بیر اولموش حادثه‌‌یه ده تئز -تئز ایستیناد ائدیلیر. بو ایستیناد تام دوغرودور ،آنجاق بیزجه مسئله‌نین بیرطرفیدیر. شهریارین اوشاقلیغی حئیدربابا داغی‌نین اتکلرینده کئچیب. گؤزل طبیعی منظره لر، اوجا داغلار، داغدان شاققیلتییلا آخان چایلار… یادداشیندا ایز بوراخمالییدی. ایللر کئچدیکجه اوشاقلیق خاطیره‌لری روحوندا سنین بیلمه‌دییین، بلکه آنلامادیغین شئیلرله بیرلشیر و گؤزلنیلمز شئیلر مئیدانا گلیر. عومومی قناعت بئله دیر . آنجاق بئله بیر اعجازی همین تجروبه‌نی کئچمیش هرکس، هر بیر شاعر یارادا بیلمیر آخی. دقت ائدین:
” حئیدربابایاسلام” پوئماسیندا، متنین اوّلیندن سونونا کیمی نه قدراعجاز، نئجه گؤزل، عوضسیز آنیملار یادا سالینیر، پوئمابیزی، نئجه دئیرلر، فرقلی دولایلاردان کئچیریر. کئچمیشدن قالما، کئچمیشدن گلن شئیلر، تصوّور ائدین کی، شاعرین خیالیندا جانلاندیقدا” ایتییی آزمیش کیمی” بوشلوقدا دولاشیر، نَیه، یاخود نه‌لرسه جالانیب اونو تاماملاماق، یئنی دونیا، بوسبوتون اوریژینال گئرچکلیک یاراتماق ایسته‌ییر. پوئمادا محض بو پروسئس گئدیر. یعنی، مشهور بیر ایفادده اولدوغوکیمی، شعر سؤزو و دیلی دفع ائتمکله باشلاییر .
بیزیم تدقیقاتچیلارسا بو پوئمانی آنالیز ائدنده سادجه” دیل”دئییرلر. یعنی: سارتر:… شاعریازدیغی، ایشلتدییی دیلین ایچینده یوخ، اوندان دیشیریدادیر، محض بئله بیر وضعيّت دیلی مانعیه چئویریر…
شهریاری” زمانین حافیظی” آدلاندیریردیلار. هم ده، موعاصیر ایراندا موعاصیر دؤورون اَن بؤیوک قزل شاعری. بیر قزه لینده اؤزو ده بوندان بحث ائدیب:
من بیر جئیرانین عشقیندن
بیر قزل یازمیشام‌سادا ،
کؤهنلمیش اوسلوبدان
یئنی اوسلوب یاراتمیشام.
( سطری ترجومه مسی‌آغا محمّدینیندیر. )
نه ایدی او کؤهنلمیش اوسلوب؟ اوّلا، اونو دئیک کی، ” یئنی قزل”ی شهریارسیز آراشدیرماق مومکونسوزدور. بیر ایران تدقیقاتچیسی(نادیرپور) یازیر:” بیزیم موعاصیر قزه‌لین بیناسی دؤرد سوتونا سؤیکنیر. تبریزلی شهریار، زنجانلی مونزوی، بئهبهانلی سیمین و گیلانلی سایه. شهریار دانیشیق دیلی، آذربایجان ادبيّاتی و دیل یئنیلیکلریندن ایستیفاده ائده رک فارس پوئتیک دیلینی،گئنیشلندیریب. مونزوی ایسه شهریارین نئوکلاسسیک مکتبینی ایزله‌یه‌رک قزه‌لین دیلینده و وزنینده یئنی ایختیرالار ائدیب. موعاصیر قزلده 4 شاعر اؤزونه مخصوص اوسلوبا مالیکدیر. اوخوجو بو شاعرلرین آدی چکیلمه‌سه بئله، اونلاری طرزیندن آسانجا تانییا بیلیر. بونلار، بیرینجی نسیلدن شهریار، ایکینجی نسیلدن سیمین، اوچونجو نسیلدن نئیستانی و دوردونجو نسیلدن ایسه مونزویدیر”.
شهریارین پوئتیک تفکّورونده‌کی”ائلاستیکلیک”، ” معجزه ایجاد ائله مک” باجاریغی ساده‌جه حئیرتلندیر . آیدینلیق اوچون تورکجه‌دن نومونه لر وئره بیلریک:
گلمز ، تانیرام بختیمی، ایندی آغارار صوبح،
قاش بِیله آغاردیقجا داها باشداآغاری…
یاخود:
گؤز یاشلاری هر یئردن آخارسا، منی توشلار،
دریایه باخار بللیدی چایلارین آخاری.
تدقیقاتچیلارین فیکرینجه، او، فارسجا و تورکجه قزللرینده چوخ یومشاق وزنلردن ایستیفاده ائدیب. شعر دیلی‌نین دانیشیق دیلینه یاخینلاشماسی، دانیشیق سؤزلریندن قافیه دوزه لدیلمه‌سی، ردیفدن آز ایستیفاده ائدیلمه‌سی.
آمّا اونوتماق اولماز کی، شهریارلا چییین-چییینه اونون کیمی فرانسیز دیلینی و مدنيّتینی بیلن نیما یوشیج ده واردی. یارادیجیلیغی‌نین ایلک دؤورونده آوروپا مودئرنیست شعری‌نین گوجلو تأثیری آلتیندا اولوب.
درحال نظره چارپان اؤزللییی: اووجونو آچسان، گؤیه اوچاجاق رومانتیک دویغولارین سون درجه رئالیست اینیکاسی! شعرین بوتون اراضیسی تکرارسیز، او واختا قدر ائشیدیلمه‌میش اوبرازلارلا بزه‌دیلیب. زمینی قوصورسوز قورولوب: آشیب- داشان دویغولارگئرچک، سون درجه رئالیست موناسیبتله” ایداره ائدیلیر”! بو ایسه آرخیتئکتونیکادا دراماتیزمی گوجله ندیریب. بونا ایشاره ائده رک شهریار یازیردی:
من حافیظین بئشییینده نازلانان کؤرپه‌یم
“افسانه ” یوخوسو آپاردی منی، عجب یوخوایدی!
( سطری ترجومه مسی‌آغا محمّدینیندیر).
نیما قدیم قلیبی داغیدیب، هر دؤرد میصراعدان سونرا بیر سربست قافیه ایشله‌دیب و یئنی ستروکتور تکلیف ائدیب.
شهریار بللی اوسلوبلا بؤیوک بیر مکتب یارادیب، ادبی دوشونجه‌یه تکان وئریب، بو تأثیرین آلتیندا نئچه- نئچه تکرارسیز اثرلریارانیب. اونو اؤزونه اوستاد سایانلاردان بیری ده قزلده ایختیرالار ائتمیش زنجانلی حسین مونزویدیر.
شهریار تیپلی شاعرلرین متنلری اؤز دیللرینده سسلندیمی، شعر یئنیدن دوغولور.
