در تحولی نگران‌کننده در بحران سوریه، نیروهای جهادی وابسته به گروه هیئت تحریر الشام در تاریخ پنج‌شنبه ۵ دسامبر توانستند کنترل شهر حماه را به دست بگیرند. این رویداد تنها چند روز پس از سقوط شهر حلب، دومین شهر بزرگ سوریه، به دست این گروه و هم‌پیمانانشان رخ داد. ارتش عربی سوریه که تحت نظارت دمشق فعالیت می‌کند، پس از شکست در حماه به سوی حمص، که آخرین خط دفاعی پیش از رسیدن به پایتخت به شمار می‌رود، عقب‌نشینی کرد.

در پی پیشروی سریع نیروهای شورشی سوریه به سمت شهر حمص، هزاران نفر از ساکنان این شهر شب گذشته و صبح امروز جمعه ۶ دسامبر ۲۰۲۴، مجبور به ترک خانه‌های خود شدند.

بر اساس گزارش «دیده‌بان حقوق بشر سوریه»، که یک نهاد مستقر در بریتانیاست، هزاران نفر از ساکنان حمص از پنج‌شنبه شب به سوی مناطق ساحلی غربی، که پایگاه اصلی دولت سوریه محسوب می‌شود، فرار کرده‌اند. یکی از ساکنان این مناطق اعلام کرده که سیل جمعیت به سمت ساحل نشان‌دهنده وحشت مردم از پیشروی سریع شورشیان است.

صبح جمعه، حملات هوایی اسرائیل به دو گذرگاه مرزی میان سوریه و لبنان انجام شد. علی حمیه، وزیر حمل‌ونقل لبنان، تأیید کرد که گذرگاه مرزی عریضه به دلیل این حملات از کار افتاده است. ارتش اسرائیل اعلام کرد که این حملات با هدف تخریب زیرساخت‌ها و مراکز انتقال سلاح در خاک سوریه انجام شده است. به گفته اسرائیل، این مسیرها برای انتقال تسلیحات توسط گروه حزب‌الله لبنان استفاده می‌شده‌اند.

همزمان با این حملات، نیروی هوایی روسیه، در اقدامی برای مهار پیشروی شورشیان، پل رستن را در طول بزرگراه M5 که مسیر اصلی به سوی حمص است، بمباران کرد. به گفته یکی از افسران ارتش سوریه، این پل دست‌کم هشت بار هدف حملات قرار گرفته و از کار افتاده است. نیروهای دولتی نیز در حال انتقال تجهیزات و نیروهای کمکی به اطراف حمص هستند تا از شهر در برابر شورشیان دفاع کنند.

شورشیان که به رهبری گروه اسلام‌گرای هیئت تحریر الشام فعالیت می‌کنند، تأکید کرده‌اند که قصد دارند به پیشروی خود به سوی جنوب و تصرف حمص ادامه دهند. این شهر به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، که دمشق را به شمال و مناطق ساحلی مرتبط می‌کند، از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است. در پیام آنلاین منتشرشده توسط اتاق عملیات شورشیان، از ساکنان حمص خواسته شده است که علیه دولت بشار اسد قیام کنند و اعلام شده که «زمان شما فرا رسیده است.»

هدف نهایی ابومحمد الجولانی، رهبر هیئت تحریر الشام، تصاحب قدرت در سوریه است. نیروهای هیات تحریر الشام، پس از تصرف روستاهای اطراف حماه، همراه با متحدانشان از ارتش ملی سوریه که تحت حمایت ترکیه است، این شهر را محاصره کردند و با نبردهای شدیدی مواجه شدند. این نبردها ارتش سوریه را مجبور به عقب‌نشینی به سوی حمص کرد.

به گفته ناظران اگر حمص سقوط کند، دمشق از سواحل سوریه جدا می‌شود، که این امر موقعیت دولت بشار اسد را به شدت تضعیف خواهد کرد.

پیشینه حما و چالش‌های پیش‌روی ارتش سوریه

شهر حماه، که بیشتر جمعیت آن را اهل سنت تشکیل می‌دهند، در گذشته نیز صحنه درگیری‌های خونین بوده است. در فوریه ۱۹۸۲، این شهر شاهد سرکوب شدید اخوان المسلمین توسط حکومت حافظ اسد بود. این پیشینه تاریخی باعث شده است که حماه منطقه‌ای ناامن برای ارتش سوریه تلقی شود.

ابومحمد الجولانی، رهبر هیات تحریر الشام، در پیامی ویدئویی گفت: «از خداوند قادر متعال می‌خواهم که این فتح بدون انتقام‌جویی باشد.» ارتش سوریه در بیانیه‌ای اعلام کرد که «گروه‌های تروریستی توانسته‌اند خطوط دفاعی را در چند جبهه بشکنند و وارد شهر شوند» و نیروهای ارتش مجبور به «استقرار مجدد در خارج از شهر» شدند.

حمص تنها ۱۴۰ کیلومتر با دمشق فاصله دارد و جاده‌ای که این دو شهر را متصل می‌کند، در شرایط خوبی قرار دارد. روز گذشته، خبرگزاری رسمی سوریه (سانا) اعلام کرد دو پهپاد «دشمن» بر فراز دمشق توسط پدافند هوایی سرنگون شده‌اند. این رخداد نشان‌دهنده نزدیکی خطر به پایتخت است. اکنون این سوال مطرح است که آیا عقب‌نشینی به سوی حمص یک تاکتیک نظامی است یا نشانه‌ای از ضعف ارتش عربی سوریه.

ارتش سوریه دیگر مانند گذشته از حمایت گسترده نیروهای حزب‌الله برخوردار نیست، چراکه این نیروها به لبنان بازگشته‌اند تا با تجاوزات اسرائیل مقابله کنند. روسیه، یکی از اصلی‌ترین متحدان دمشق، همچنان از طریق حملات هوایی به مواضع شورشیان به حکومت سوریه کمک می‌کند، اما اولویت اصلی مسکو حفظ پایگاه دریایی خود در مدیترانه است. ایران نیز همچنان به حمایت از دولت سوریه ادامه می‌دهد. با این حال، ترکیه که از جهادی‌ها و ارتش ملی حمایت می‌کند، همچنان نقشی کلیدی در تشدید درگیری‌ها دارد.

جنگ‌های اخیر دامنه بحران سوریه را گسترش داده است. نیروهای کرد مستقر در قالب نیروهای دموکراتیک سوریه نیز در واکنش به تهدیدهای ارتش ملی سوریه به حالت آماده‌باش درآمده‌اند. این نیروها انتظار دارند که حمله‌ای از سوی ارتش ملی، با حمایت ترکیه، به جناح غربی آنها انجام شود.

در همین حال، ایالات متحده که حدود هزار نیروی نظامی در شمال شرقی سوریه و در نزدیکی میادین نفتی مستقر کرده است، با وجود نگرانی از احیای گروه داعش، ظاهراً از تحولات اخیر ناراضی نیست. با این حال، سلول‌های خفته داعش از مدت‌ها پیش در غرب فرات فعال شده‌اند و نگرانی‌ها درباره بازگشت این گروه تروریستی افزایش یافته است.

تحلیلگران تأکید دارند که ترکیه و اسرائیل نقش مهمی در پیشبرد حملات جهادی‌ها و تسخیر مناطق کلیدی سوریه ایفا کرده‌اند. این دو کشور، با اهداف متفاوت اما هم‌راستا، به تشدید بی‌ثباتی در سوریه دامن زده‌اند. حمایت ترکیه از گروه‌های شورشی و تلاش اسرائیل برای تضعیف نفوذ ایران در سوریه از جمله عواملی هستند که بحران را عمیق‌تر کرده‌اند.

با نزدیک شدن نیروهای جهادی به حمص و خطر قطع ارتباط پایتخت با سواحل مدیترانه، دولت سوریه در موقعیتی بحرانی قرار گرفته است. پرسش اصلی این است که آیا دمشق می‌تواند در برابر این فشارها مقاومت کند یا در نهایت به سرنوشت حلب و حما دچار خواهد شد.