شهرستان خلخال «صندوقچه‌ی باز نشده» – ابراهیم ساوالان
گاهی اوقات برای معرفی شهری، از عبارت کوتاهی مانند «تبریز، شهر اولین‌ها» استفاده می‌کنند که هم گویای بخشی از واقعیات آن شهر باشد و هم به برند تبدیل شود.
شهرستان خلخال «صندوقچه‌ی باز نشده‌ای» است که وقتی درونش را نگاه می‌کنی با چنان موضوعاتی مواجه می‌شوی که نمی‌توانی از میان آنها، عبارتی را برای معرفی خلخال انتخاب کرده و از بقیه چشمپوشی کنی.
برای مثال خلخال، منطقه درختان کهنسال است و شاید بالای پانصد درخت آردیج با عمری بیش از پانصد سال در آن منطقه وجود دارند که می‌توانستند باعث شهرت شهرشان شوند ولی نشده‌اند. آثار باستانی خلخال نیز عجیب و حیرت‌آورند. قبرستان باستانی گیلوان با قدمتی چهار هزار ساله، وسعتی دو هزار هکتاری دارد که شاید بزرگترین قبرستان باستانی جهان باشد و عجیب آنکه قبرهای آن قبرستان، دفن ثانوی هستند و اجساد ابتدا در اماکن دیگری دفن شده و سپس برای خواب ابدی به این مکان مقدس انتقال داده شده‌اند.
خلخال همچنین از پیشگامان آموزش بود. میرزا محمدتقی خلخالی به باکو رفت و با کمک زین العابدین تقیوف، اصول جدید آموزش رایج در استانبول را یاد گرفته و به زادگاه خود برگشت و 115 سال پیش با کمک ناصر دفترروایی، مدرسه ناصری خلخال را به عنوان یکی از اولین مدارس ترکی و آموزش با اصول جدید بنیان نهاد.
پیشرفت شاگردان آن مدرسه در مدت چند ماه حیرت‌آور بود، بطوریکه ناصر دفتر در صفحه 21 خاطرات خود علت آن پیشرفت‌ها را چنین بیان می‌کند: این حال در اثر مهارت تام و تمامی بود که حاج میرزا تقی مرحوم در تدریس مقدماتی و جلب توجه اطفال داشت و این فن را به زبان تُرکی و از روی اصول عثمانی تحصیل کرده بود. این حال به مذاق شاگردان ابتدایی این مدرسه که تُرک زبانند، مفید افتاد و بهتر و سهل‌تر توانستند مطلب را درک نمایند. والا با اصول و اصطلاحات فارسی ممکن نیست اطفال خردسال تُرک‌زبان، خواندن و نوشتن را بدین زودی و سرعت یاد بگیرند.
خلخال همچنین زادگاه بزرگمردی است که نیازی به گفتن نامش نیست و از آنجا که این شهر مرتفع‌ترین شهر آذربایجان است، به «بام آبی آذربایجان» نیز معروف شده است. ولی لغت «بام» در این ترکیب تنها نشانگر ارتفاع نیست، بلکه نشانگر صدرنشینی زادگاه صدراعظم است و شاید از ترس نام و یاد اوست که دشمنان، دست از سر این شهر بر نمی‌دارند و حالا در صدد حذف تابلوی بام آبی آذربایجان نیز برآمده‌اند.
