سودای مرگ کارخانه‌ی کاوه سودای مراغه
گزارشی از فجایع زیست محیطی کارخانه کاوه سودا در بناب و مراغه
زین‌العابدین عابدین خرم استاندار آذربایجان شرقی ۱۱ دی ماه سال جاری در جلسه بررسی و پیگیری مصوبات سفر به شهرستان مراغه حل مساله پساب کارخانه کاوه سودا را از موضوعات بسیار اساسی عنوان نموده و همین بهانه‌ای شد تا چینار، فجایع زیست محیطی که این کارخانه تا به حال در شهرستان مراغه و بناب به بار آورده است را بررسی نماید.
کارخانه کاوه سودا واقع در منطقه قره‌ناز مراغه یکی از زیر مجموعه‌های شرکت گروه صنعتی شیشه کاوه؛ تولید کننده کربنات سدیم و جوش شیرین است که در سال ۷۶ مجوز احداث دریافت کرد و در سال ۸۲ به بهره برداری رسیده است. این مجتمع شامل ۵ واحد تولیدی و ۲۰ واحد معدنی است که مواد اولیه مورد نیاز خود را از معادن مراغه، ملکان، مهاباد، آذرشهر، بناب، عجب شیر و اسکو تامین می‌کند.
این کارخانه از ابتدا بدون هرگونه فیلترینگ و تصفیه ضایعات ایجاد شده و ضایعات شیمیایی خود را که بسیار سمی می‌باشند در حوضچه‌های جذبی ذخیره کرده است. یعنی این حوضچه‌ها فاقد ایزولاسیون هستند و هدف از ریختن ضایعات در آنها این است که به تدریج جذب زمین شده و در خاک فرو رود که این عمل باعث مسموم شدن خاک روستاهای اطراف گشته است. تا به حال چندین بار این حوضچه‌ها شکسته و سرازیر شدن ضایعات شیمیایی به صورت سیل مزارع و مراتع ۹ روستا را در مسیر خود نابود کرده است که شش روستا در بناب و سه روستای دیگر در مراغه واقع شده‌اند.
گفتنی است ۲ سال پس از بهره‌برداری این کارخانه در سال ۸۴ اولین بار حوضچه‌های نگهداری پساب سمی این کارخانه شکست و مواد آن به صورت سیل در زمین‌های اطراف جاری شد. اما شدیدترین مورد روز پنجم اردیبهشت ۸۸ بوده که در اثر بارندگی و پر شدن استخرها پنج استخر ذخیره ضایعات سمی شکسته و یک میلیون متر مکعب ضایعات شیمیایی جاری شده که نزدیک به ۸۰۰ هکتار زمین‌های اطراف کارخانه دچار آسیب شدند. طوری که دیگر کشاوزان نتوانستند از این زمین‌ها استفاده کنند. پس از آن تاریخ نیز چندین بار استخرهای مذکور شکسته و پساب‌های سمی به زمین‌های اطراف جاری شد.
از جایی که روستاهای منطقه خاک حاصل خیز داشته و کشاورزی و باغداری کار اصلی مردم بوده است. اما در اثر سموم تولید شده توسط کارخانه کاوه سودا درختان خشک شده‌اند و درختانی هم که دور از مسیر فاضلاب کارخانه بودند به خاطر بخارات ناشی از ذخیره سموم در استخرها محصول نمی‌دهند. همچنین زمین‌هایی که سیل ضایعات سمی از آنها رد شده دیگر قابل بهره برداری نیستند. آن زمان به روستاییان گفته شد که خسارت داده می‌شود اما مبلغ خسارت معادل در آمد یکساله مناطق آلوده در نظر گرفته شد، در حالی که این زمین ها دیگر قابل استفاده نبودند. ضمنا بر اثر مسموم شدن زمین‌ها و چاه‌ها پنج هزار روستایی بیکار شده‌اند. این در حالی است که توجیه مسئولین برای تاسیس این کارخانه ایجاد اشتغال در محل بوده است.
مواد اولیه کارخانه کاوه سودا
آهک مورد نیاز کارخانه از کوه های اطراف کارخانه بخش شرقی و شمال شرقی از ارتفاعات روستاهای شیخ الاسلام، ورجوی، امیرآباد، تازه کند، آغ کند و گشایش و هچمنین از معادن سیلیس واقع در محوطه‌ی روستای خرمازرد تهیه می‌شود. به دلیل برداشت غیر اصولی از معادن مذکور، محیط زیست منطقه با خسارات فراوانی روبه‌رو شده است. همچنین به دلیل عدم وجود زیرساخت‌های کافی همچون راه‌های مواصلاتی که کارخانه کاوه سودا نیز از آن مسیرهای جهت تردد و تامین مواد اولیه استفاده می‌کند، ترافیک‌های سنگینی به وجود آمده است. چنانچه مسبب اغلب تصادفات رانندگی و تلفات مالی و جانی نیز تردد ماشین آلات سنگین این کارخانه، بالاخص به دلیل تردد از وسط محله‌ی یوسف آباد مراغه می‌باشد.
آب مصرفی کارخانه‌ی کاوه سودا: آب مصرفی کارخانه از سد علویان تامین می‌شود و روزانه هشت هزار متر مکعب آب شیرین از سد علویان به کارخانه پمپاژ می‌شود. از این مقدار دو هزار مترمکعب مصرف و یا به صورت بخار از بین میرود، شش هزار متر مکعب نیز به صورت پساب بسیار سمی از کارخانه خارج می‌گردد. در همین راستا یک شهروند مراغه به چینار گفت: «حتی در کم آب‌ترین زمان سد علویان که باغداران و کشاورزان در آبیاری زمین‌هایشان در مضیقه قرار دارند، کارخانه کاوه سودا آب مصرفی خود را به صورت تمام و کمال از سد علویان برداشت می‌کند».
نمک: ۱۲ دی ماه سال جاری محسن نورمحمدی کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی در گفت و گو با جام جم گفت: «اکنون کار از استحصال نمک از دریاچه‌ی اورمیه گذشته و شاهد نوعی غارت هستیم. از سوی دیگر کارخانه [کاوه سودا] پساب نمکی را مجددا وارد دریا می‌کند که این خود یک فاجعه زیست محیطی است؛ چرا که ورود پساب‌های شیمیایی به دریاچه باعث یخ‌زدگی لایه‌های زیرین دریاچه شده و چشمه‌های آب‌های زیرزمینی را می‌بندد. به گفته‌ی این کارشناس هنگام انتقال نمک‌های استحصال شده نیز مقداری نمک از سطح کامیون‌ها روی جاده‌ها ریخته و در هوا پخش می‌شود و علاوه بر خسارت واردکردن به زمین‌های زراعی، سلامتی مردم مناطق اطراف را هم به مخاطره می‌اندازد».
در سالهای اخیر کارخانه کاوه سودا با برداشت قسمت‌های مرغوب و خالص نمک از نقاط مختلف منطقه قره‌باغ در بخش انزل شهرستان اورمیه، باعث پودرشدن نمک و به راه افتادن توفان‌های نمکی در منطقه شده‌اند که تنفس اهالی را سخت کرده و به سایر موجودات زنده در زیست‌بوم منطقه هم آسیب زیادی می‌رساند. روزانه ۲۰۰ تریلی از منطقه قره‌باغ با بار نمک به سمت کارخانه کاوه سودای مراغه تردد می‌کند؛ بدون آن که هیچ چادر و پوششی روی نمک‌ها کشیده شود. مسائل ایمنی هم رعایت نشده و خارج از تناژ استاندارد ماشین‌های باربری نمک حمل می‌شود. از سوی دیگر ترافیک ناشی از تردد ۲۰۰ تریلی باعث وقوع و افزایش تصادفات بسیاری در منطقه و جراحت و فوت روستاییان می‌شود؛ بدون آن که جاده‌های فرسوده منطقه بازسازی شود تا دست کم شاهد وقوع تصادف کمتری باشیم.
روح‌الله حضرت‌پور، نماینده مردم اورمیه در مجلس، نیز معتقد است انتقال نمک دریاچه اورمیه سبب تخریب راه‌های مواصلاتی، طبیعت و محیط زیست و زمین‌های کشاورزی به خصوص در منطقه انزل شده است. به گفته‌ی حضرت‌پور در دو سال گذشته، شرکتی در مراغه با اخذ مجوز از صنعت، معدن و تجارت آذربایجان غربی اقدام به برداشت گسترده و نامتعارف نمک از دریاچه اورمیه در منطقه انزل کرده و علاوه بر این، به صورت غیرقانونی کیلومترها از وسط دریاچه اورمیه جاده‌کشی و شن‌ریزی کرده تا مسیر برای تردد کامیون‌های حامل نمک این شرکت هموار باشد.
مضرات بهداشتی و زیست محیطی
به اعتراف یکی از مدیران کاوه سودا اسید آمونیاک در پساب این واحد صنعتی وجود دارد و همین عامل باعث از بین رفتن زمین‌های کشاورزی، حیوانات و مهم‌تر از همه بیماری‌های پوستی بین روستاییان شده است. بر اساس اعلام کارشناسان روزانه دست کم ۸ هزار متر مکعب فاضلاب صنعتی با مقدار ای‌سی بالای ۲۰۰ هزار میکروزیمنس در لاگون‌های خاکی و غیر استاندارد به وسعت حدود ۳۰۰ هکتار در محوطه اطراف این کارخانه رهاسازی شده و همواره منابع زیرزمینی آب و خاک مراغه و بناب را با تهدید جدی مواجه می‌کند. همچنین حجم پسماند صنعتی کاوه سودا حدود ۱۳۰۰ تن در روز بوده که معادل ۶۰ درصد پسماند ویژه استان است؛ اما هیچ روش استانداردی برای مدیریت پساب و پسماند بسیار خطرناک این کارخانه به کار نمی‌رود.
پساب این کارخانه با ای‌سی بالای ۲۰۰ هزار میکروزیمنس، شدیدا قلیایی است و باید در تصفیه خانه به حالت خنثی درآمده و سپس دفع شود. اما این کارخانه با حجم روزانه ۸ هزار متر مکعب پساب قلیایی، تصفیه‌خانه ندارد و مجوز موقت جمع‌آوری پساب در لاگون ایزوله را دریافت نموده تا پس از رقیق کردن پساب، با لوله ایمن به محیط دریاچه اورمیه انتقال دهند. آزمایش‌ها نشان داده است پی‌اچ این پساب‌ها ۱۰/۴۳ است و این پی‌اچ برای اکوسیستم طبیعت مناسب نیست و باعث تخریب منابع طبیعی می‌شود.
این کارخانه در داخل‌های واحدهای تولیدی نیز با مشکلات عدیده‌ای مواجه بوده، چنانچه اغلب کارکنان این کارخانه با مشکلات تنفسی و ریوی درگیر بوده و هیچ گونه پایشی از سوی مسئولان این کارخانه در رابطه با سلامت کارکنان انجام نمی‌گیرد. به گفته‌ی یک منبع آگاه به چینار، اغلب به دلیل مشکلات ناشی از استشمام هوای آلوده‌ی حاوی ذرات سنگین توسط کارکنان، به صورت دوره‌ای این کارخانه تعدیل نیروه نموده و نفرات جدیدی را جایگزین کارکنان قبلی خود می‌کند.
آلودگی آب‌های زیرزمینی
با توجه به آزمایش‌های انجام شده این نتیجه به دست آمده است دی سی چاه‌های آب اطراف کارخانه کاو سودا نسبت به سایر نقاط متفاوت است و این نشان دهنده نفوذ پساب کارخانه به آب‌های زیر زمین است. در ۹ خردادماه ۱۳۸۹ در جلسه فرمانداران استان آذربایجان شرقی، سعید برقی فرماندار وقت بناب چنین اظهار داشت: «سرریز شدن پساب‌های کارخانه مذکور به اراضی کشاورزی و حاصل‌خیز شهرستان بناب به حدی است که سفره‌های زیرزمینی را نیز مورد تهدید قرار داده و اگر در این خصوص اقدام عاجلی به عمل نیاید، تامین آب شرب شهرستان با مشکل مواجه خواهد شد. ۵۰ درصد آب شرب شهرستان بناب از طریق چاه تامین می‌شود و متاسفانه به دلیل فاجعه زیست محیطی فوق، ۴۰ حلقه چاه از رده خارج و امکان بهره‌برداری از آنها به هیچ عنوان وجود ندارد. بر اثر بی‌توجهی مسئولان کارخانه کاوه سودای مراغه، طی سه سال اخیر ۲۸ حلقه چاه در شهرستان بناب نابود و سه واحد گاوداری نیز تعطیل شده است».
همچنین بر اساس نتایج مقاله‌ی «عوامل مؤثر بر خصوصيات هيدروشيميايي آبخوان دشت مراغه-بناب» که در جلد ۲۵ شماره ۴/۲ نشريه دانش آب و خاك در سال ۱۳۹۴ منتشر شده است: مخزن فاضلاب اين واحد صنعتي در مراحل احداث، بهره برداري و نگهداري فاقد استانداردهاي زيست محيطي است، ضمن اينكه تاسيسات كارخانه نيز از استحكام كافي برخوردار نيست و با ادامه فعاليت آن خطرات مختلف بهداشتي مردم و اراضي زراعي منطقه را تهديد مي‌كند. اين حوضچه‌ها خاكي بوده و هيچ گونه عايقي جهت جلوگيري از نفوذ آب آلوده به داخل زمين به كار نرفته است. سرريز حوضچه‌ها به يك زهكش منتقل مي‌شود كه در طول مسير در دشت تخليه مي‌شود. پساب ناشي از فرايند توليد كربنات سديم كه به صورت مايع هست و شوري بسيار بالايي دارد، با نيت تبخير در حوضچه‌هايي جمع آوري گرديد، اما به دليل پايين بودن درجه حرارت و وجود سرما در منطقه و محدوديت روزهاي زياد از لحاظ تابش نور خورشيد عملا بحث تبخير با شكست مواجه شد.
علاوه بر نفوذ زيرزميني پساب‌هاي صنعتي، شكسته شدن لاگون‌هاي كارخانه كاوه سودا چندين مرتبه باعث جاري شدن سيل مهيبي شده كه ضمن از بين بردن بسياري از باغ‌ها، زمين‌هاي زراعي و چاه‌هاي كشاورزي، حجم زيادي پساب وارد سفره‌هاي آب زيرزميني شده و منابع آبي پایين دست منطقه تحت تاثير اين سيل قرار گرفته است.
بر اين اساس اصلي‌ترين عامل در منطقه آلودگي‌هاي حاصل از پساب كارخانه كاوه سوداست كه در آب‌هاي زيرزميني منطقه باعث افزايش مقادير يونهاي كلريد، كلسيم، سديم و در نتيجه هدايت الكتريكي شده است و فاكتور اول كه مؤثرترين عامل در هيدروشيمي منطقه‌ی مطالعاتي هست؛ اثرات سازندهاي زمين شناسي يا روند كلي هيدرو ژئوشيمي آب‌هاي زيرزميني را تحت تأثير قرار داده است، به طوريكه در زمين‌هايي كه پساب اين واحد صنعتي جاري شده، امكان كشت و كشاورزي از بين رفته و در آينده نزديك به بيابان تبديل خواهد شد. مرز اينگونه خسارات نامحدود و حتي در آينده دور هم غيرقابل تصفيه و بازيافت خواهد بود.
