درستی‌سنجی سخنان نماینده اهر و هریس؛ آیا فقر و بیکاری عامل خودکشی جوانان در آذربایجان شرقی است؟
«احمد محرم‌زاده» نماینده اهر و هریس در مجلس یازدهم، روز چهارشنبه ۲۵تیر۱۳۹۹، طی نطقی در صحن علنی «مجلس شورای اسلامی» مدعی شد: «جوانان منطقه به دلیل بیکاری، بی‌پولی و فقر خودکشی می‌کنند.» محرم‌زاده اظهار داشت: «اشخاص، معدن مس در هریس، معادن طلا در حوزه انتخابیه اهر را به نام خود ثبت کرده‌اند و رفته‌اند. سرپرست وزارت صمت هر چه سریع‌تر و حداکثر تا سه ماه وضعیت مالکیت این معادن را مشخص کند. این چه قانونی است آن‌ها از هر جایی بیایند و منابع و معادن منطقه را به نام خود ثبت کنند و عملیاتی نکنند، فرزندان منطقه به جهت بیکاری و بی‌پولی و فقر خودکشی می‌کنند، اگر آمار خودکشی منطقه را بگوییم تعجب می‌کنید، مسئولیت این آسیب اجتماعی متوجه چه کسی است؟»
آمار خودکشی در آذربایجان شرقی؛ دلایل خودکشی جوانان و رابطه آن با فقر و بیکاری، موضوع گزارش «ایران‌وایر» در درستی‌سنجی ادعای نماینده اهر و هریس است که می‌خوانید:
آمار خودکشی در ایران
آمار خودکشی در ایران تحت عنوان «مرگ‌ومیر مشکوک» در سالنامه آماری مرکز پزشکی قانون ایران منتشر شده است که نشان از رشد پنج تا ده درصدی در هر سال دارد. بر اساس آمار، سال ۱۳۹۷ تعداد ۵۱۰۱ نفر در ایران بر اثر خودکشی جان خود را از دست داده‌اند. این آمار در سال ۱۳۹۶، معادل ۴۶۲۵ مورد بود. آمار خودکشی در سال ۱۳۹۷، در حالی به رقم ۵۱۰۱ نفر رسید که در سال ۱۳۸۷، یعنی ۱۰ سال قبل، ۳۴۲۸ فوتی بود.
«مریم عباسی‌نژاد»، مدیر برنامه پیشگیری از خودکشی «دفتر سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی»، در شهریور ۱۳۹۸ با بیان اینکه آمار خودکشی با شیب ۵ درصدی رو به بالا حرکت می‌کند، گفته بود: «ثبت ۱۰۰ هزار مورد اقدام به خودکشی، طی سال گذشته به گواه کارشناسان، بخش کمی از واقعیت یا همان نوک کوه یخ را نشان می‌دهد.»
به گفته عباسی‌نژاد، آمار فوت ناشی از خودکشی در سال ۱۳۹۴، حدود پنج در صدهزار، در سال ۱۳۹۵ حدود ۵.۵۱ در صدهزار، در سال ۱۳۹۶ حدود ۵.۷۹ در صدهزار و در سال گذشته به میزان ۶.۲۳ در یک‌صدهزار افزایش داشته است. او عوامل محیطی، نظیر تجاوز به جوانان و زنان و ضرب‌وشتم را که موجب ناامن شدن محیط برای فرد می‌شود، در گرایش به سمت خودکشی موثر می‌داند.
دکتر «کاظم ملکوتی»، روان‌پزشک و عضو هیات علمی «دانشگاه علوم پزشکی ایران»، در مقاله‌ای با عنوان «واقعیت‌هایی در مورد رفتارهای خودکشی در ایران» به نکاتی اشاره کرده است که نشان از بالاتر بودن نرخ خودکشی در ایران دارد. او می‌نویسد: «به ازای هر یک خودکشی منجر به مرگ، ۲۰ خودکشی دیگر روی می‌دهد.» او در نکته‌ای دیگر می‌گوید: «تنها ۱۰ درصد خودکشی‌کنندگان به اورژانس‌های پزشکی ارجاع داده می‌شوند، یعنی اینکه نظام درمانی و پزشکی قانونی ما که از آن‌ها به عنوان مرجع آمار رسمی خودکشی یاد می‌شود، اطلاعات کاملی از آمار واقعی ندارند.»
آمار خودکشی در استان آذربایجان شرقی
استان آذربایجان شرقی همواره در رتبه‌بندی استانی نرخ خودکشی، در نیمه بالایی جدول بوده و با رشدی اندک در سال‌های اخیر، جایگاه خود را در میان پنج استان اول کشور ثبت کرده است.
بر اساس آمار پزشکی قانونی، استان آذربایجان شرقی در سال ۱۳۹۳ با ۱۸۸ مورد خودکشی، پس از تهران، فارس، کرمانشاه، خوزستان، اصفهان و لرستان، رتبه هفتم کشوری را دارا بود.
اما این استان در سال ۱۳۹۶ با ۲۷۶ مورد خودکشی پس از تهران، فارس و خوزستان، در رتبه چهارم کشوری قرار گرفت. هر چند با در نظر گرفتن میزان جمعیت استان، وضع آذربایجان شرقی در قیاس با سایر استان‌ها چندان بد نیست و این استان با ۴.۹ مورد به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، پایین‌تر از نرخ کشوری (۵.۳) قرار داشت؛ گفته می‌شود طی دو سه سال اخیر، با افزایش خودکشی در استان آذربایجان شرقی، نرخ خودکشی در این استان با بالای ۶ در ازای هر ۱۰۰ هزار نفر، از نرخ کشوری پیشی گرفته است:
نگاهی به سالنامه آماری سال ۱۳۹۷ سازمان ثبت احوال استان آذربایجان شرقی نیز نشان می‌دهد که در این سال ۱۵۳۹ نفر به دلایل نامعلوم و ۱۶۴ مورد به عنوان سایر موارد فوت شده‌اند، بدون آنکه اشاره‌ای به آمار مرگ ناشی از خودکشی شده باشد:
«محسن ارشدزاده»، مدیرکل «بهزیستی استان آذربایجان شرقی»، نیز در سال ۱۳۹۶ در مصاحبه‌ای، با بیان اینکه آمار خودکشی در استان رو به افزایش است، از تقاضای بهزیستی این استان از دادگستری برای مقابله با توزیع و فروش قرص برنج و رسیدگی به نرده‌های پل‌ها به منظور پیشگیری از خودکشی خبر داده بود.
آمار خودکشی در شهرهای اهر و هریس
هیچ آمار مشخصی از میزان خودکشی در شهرهای اهر و هریس در دسترس نیست یا حداقل ایران‌وایر به آمار خودکشی در این دو شهر دست نیافت. اما نکته جالب این که پیش از ابراز نگرانی نماینده اهر و هریس در مجلس یازدهم نسبت به بالا بودن نرخ خودکشی در حوزه انتخابیه‌اش، نماینده این دو شهر در مجلس دهم نیز بر بالا بودن آمار خودکشی در این شهر ابراز نگرانی کرده بود، که نشان می‌دهد اتفاقاتی زیر پوست این شهرها در جریان است که کمتر در رسانه‌ها به آن پرداخته شده است.
«بیت‌الله عبدالهی»، نماینده سابق اهر و هریس در مجلس شورای اسلامی، سال گذشته در نطقی از خودکشی ۷ نفر از اهالی یک روستا در هریس به دلیل بیکاری و فقر خبر داده بود. پیش از آن نیز رسانه‌ها از خودکشی دو زن و مرد به فاصله یک روز در شهر اهر خبر داده بودند. «علی جبلی‌پیما» یک سال پیش در توییتی می‌نویسد: «با مراجعه به منابع خبری فعال در شهرستان اهر و هریس و بررسی اخبار خودکشی‌های این دو شهرستان در بازه زمانی دی ۹۵ تا آبان ۹۷ به آمار ۱۹ مورد اقدام به خودکشی که ۱۶ موردش (۱۴ مرد و ۲ زن) منجر به مرگ گردیده، می‌رسیم.» او محرومیت و بیکاری را دلیل این خودکشی‌ها عنوان کرده است و می‌نویسد: «با جمعیت‌های ۱۵۴ و ۶۹ هزار نفری و نگاه به میانگین سنی۳۰ ساله خودکشی‌های منجر به مرگ و ۴ مورد خودکشی زیر ۱۸ سال (یک مورد ۱۱ سال) حاکی از به صدا در آمدن زنگ خطر به ویژه در مناطق محروم بوده و توجه به آسیب‌های اجتماعی و برنامه‌ریزی برای آن‌ها را بیش از پیش مهم‌تر می‌کند.»
تنها سندی که غیرمستقیم می‌تواند مورد توجه باشد، آمار مرگ‌ومیر در شهرستان‌های اهر و هریس است که هر دو بالاتر از میانگین استانی است. اهر با ۶.۲ مرگ به ازای هر ۱۰۰۰ نفر و هریس با ۵.۹ به نسبت میانگین استانی ۵.۶، نرخ بالاتری دارند، هرچند این مهم ممکن است متاثر از بالاتر بودن نرخ خودکشی در این شهرستان‌ها نباشد.
دلیل افزایش خودکشی در استان آذربایجان شرقی و به ویژه شهرستان‌های اهر و هریس
وقتی آمار دقیقی از خودکشی در شهرستان‌های این استان وجود ندارد، به تبع دلایل این خودکشی‌ها نیز پنهان می‌ماند، اما با بررسی شاخص‌های استان و چالش‌ها و بحران‌های این استان می‌توان درستی ادعای نماینده اهر و هریس را مبنی بر اینکه «جوانان منطقه به دلیل بیکاری، بی‌پولی و فقر خودکشی می‌کنند» سنجید:
نخست: بررسی‌ها نشان می‌دهد پنج بحران «آسیب‌پذیری در مقابل سوانح طبیعی»، «مشکلات قومیتی»، «ازدواج دختران زیر ۱۵ سال»، «بحران‌های اقتصادی و معیشتی» و «بحران‌های شهری و حاشیه‌نشینی» چالش‌های اصلی استان آذربایجان شرقی را تشکیل می‌دهند؛ چالش‌هایی که هر کدام می‌تواند در خودکشی موثر باشد.
در سال‌های اخیر زلزله و سیل، از جمله زلزله اهر و ورزقان که در سال ۱۳۹۱ رخ داد، آسیب‌های مادی و روحی و روانی بسیاری بر مردم این استان وارد کرده است. بالا بودن نرخ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال و آسیب‌های روانی آن، ناتوانی بیش از ۴۰ درصد مردم استان در تامین غذای کافی، زندگی ۴۰ درصد مردم استان در مناطق حاشیه‌نشین و بافت‌های فرسوده و زندگی ۵۴۰ هزار نفر از جمعیت استان در سکونت‌گاه‌های غیررسمی، بر محرومیت‌های این استان افزوده است که می‌تواند دلیل رشد آمار خودکشی در استان باشد.
«اردشیر بهرامی»، پژوهشگر حوزه اجتماعی و نویسنده کتاب «فرهنگ، توسعه و خودکشی در غرب ایران»، در گفتگویی با «دیدارنیوز» می‌گوید: «خودکشی یک کنش اعتراضی نسبت به محرومیت فردی است و در واکنش به ناتوانی در تغییر شرایط پیش رو و نسبت به فرهنگ و شرایط ناایمن اقتصادی و اجتماعی خود رخ می‌دهد.» او در چرایی افزایش نرخ خودکشی در استان‌های غربی می‌گوید: «تیغ خودکشی دو لبه دارد، یکی فرهنگ سنتی است که به خاطر فقر، خشونت تولید می‌کند و دیگری برنامه‌‌های توسعه نامتوازن است که بی‌عدالتی و نابرابری ایجاد کرده است. این دو عامل در کنار هم آسیب اجتماعی ایجاد می‌کنند.»
دوم: بالا بودن نرخ نزاع و حاشیه‌نشینی در استان آذربایجان شرقی
استان آذربایجان شرقی پس از تهران، خراسان رضوی و اصفهان بالاترین نرخ مراجعه به پزشکی قانونی برای معاینه خسارات ناشی از نزاع در سال ۱۳۹۸ را در میان استان‌های کشور داشته است. آماری که نشان از بالا بودن نرخ خشونت در استان و در مخاطره بودن بهداشت روان جامعه دارد و می‌تواند رابطه معناداری با خودکشی داشته باشد:
از سوی دیگر ۴۰ درصد جمعیت استان و ۶۰ درصد جمعیت شهری استان آذربایجان شرقی در حاشیه و بافت فرسوده زندگی می‌کنند؛ آماری که می‌تواند رابطه مستقیمی با خودکشی داشته باشد. «مريم رسوليان»، رييس «انجمن روان‌پزشكان ايران»، مهر ۱۳۹۸ در همایش این انجمن اعلام کرد: «بر اساس آمار وزارت بهداشت ۷۳ درصد موارد اقدام به خودكشی در مناطق حاشيه‌نشين اتفاق می‌افتد كه اين آمار نشان‌دهنده نقش مسائل اقتصادی در بروز آسيب‌های اجتماعی است.»
جمع‌بندی
احمد محرم‌زاده، نماینده اهر و هریس در مجلس یازدهم، طی نطقی در صحن علنی مجلس شورای اسلامی مدعی شد: «جوانان منطقه به دلیل بیکاری، بی‌پولی و فقر خودکشی می‌کنند». محرم‌زاده اظهار داشت: «فرزندان منطقه به جهت بیکاری و بی‌پولی و فقر خودکشی می‌کنند. اگر آمار خودکشی منطقه را بگوییم تعجب می‌کنید. مسئولیت این آسیب اجتماعی متوجه چه کسی است؟»
بررسی آمار خودکشی در آذربایجان شرقی و دلایل خودکشی جوانان و رابطه آن با فقر و بیکاری، به درستی‌سنجی ادعای نماینده اهر و هریس :
فکت قابل استنادی در خصوص خودکشی در شهرستان اهر و هریس وجود ندارد. رسانه‌های محلی در فاصله دی ۱۳۹۵ تا آبان ۱۳۹۷، از ۱۹ مورد خودکشی در این شهرها خبر داده‌اند که البته برای دو شهر کوچک در این استان، آمار کمی نیست. نماینده پیشین اهر و هریس در مجلس دهم نیز از خودکشی به عنوان یکی از آسیب‌های اجتماعی حوزه انتخابیه‌اش اطلاع داده بود. او مدعی شده بود که تنها در یک روستای شهرستان هریس طی یک سال ۷ نفر به دلیل بیکاری و فقر دست به خودکشی زده‌اند.
آمار کلی استان آذربایجان شرقی نشان می‌دهد که نرخ خودکشی در این استان در مقایسه با بیشتر استان‌های کشور با شتاب بیشتری در حرکت است. چرایی آن اعلام نشده است، ولی بررسی شاخص‌های استان نشان می‌دهد که استان آذربایجان شرقی نرخ بالایی در نزاع، خشونت، حاشیه‌نشینی و گرسنگی دارد؛ شاخص‌هایی که رابطه معناداری با نرخ خودکشی دارند. با این حال از آن‌جایی که فکت قابل اثباتی در دست نیست، ایران‌وایر به ادعای احمد محرم‌زاده نماینده اهر و هریس نشان «غیر قابل رد یا غیر قابل اثبات» می‌دهد.
