جنگ آب در دنیای معاصر؛ چگونه آب بحران می‌سازد؟
تا دیروز جنگ بر سر آب چیزی بود که فقط در برخی فیلم های هالیوودی می‌توانستیم آن را پیدا کنیم. امروز اما این مساله جدی تر از همیشه شده است. اختلاف بین اتیوپی و مصر بر سر ساخت سد النهضه بر روی رودخانه نیل بیش از گذشته مساله ساز شده است.
سد النهضه بر روی رود نیل آبی در کشور اتیوپی و در ۴۰ کیلومتری مرز سودان قرار دارد، این سد با ۱۴۵ متر ارتفاع و طول ۱۸۰۰ متر و با گنجایش ۷۴ میلیارد متر مکعب، بزرگترین سد آبی برقی آفریقا و دهمین سد بزرگ جهان است. احداث چنین سدی باعث وحشت مصر شده است؛ چرا که بسیاری از کارشناسان معتقدند که آغاز آب‌گیری سد النهضه موجب کاهش شدید حقابه مصر می شود که با میزان کنونی هم کفاف نیاز مصر را نمی دهد. این اقدام اتیوپی همچنین موجب کاهش تولید برق مصر در سد العالی می شود و کاهش هر ۵ میلیارد مترمکعب منجر به بایر شدن یک میلیون قطعه زمین کشاورزی می شود.
طبق نظر کارشناسان و تحقیقات انجام شده، پیش‌بینی می شود که در صورت آب‌گیری سد النهصه در مدت زمان کوتاه (۳ الی ۴ سال) ۲۰ میلیارد متر مکعب از حقابه مصر که اکنون ۵۵.۵ میلیارد متر مکعب است، کاهش پیدا کند و در نتیجه آن، ۴میلیون قطعه زمین بایر شوند.
حالا این مساله بیش از گذشته جدی شده و هر لحظه ممکن است مصر را حتی وارد فاز نظامی هم بکند. اما نکته مهم و حیاتی این است که جنگ آب در آفریقا فقط یک تلنگر و هشدار است. هشداری به خصوص به ما ساکنین خاورمیانه؛ چرا که این منطقه بیش از هر جای دیگری در خطر جنگ آب قرار دارد.
بد نیست به همین مناسبت مروری بر نظریه جنگ آب و مناطق مربوط به آن داشته باشیم.
از ابتدای ایجاد تمدن ها در کنار رودخانه های بزرگ جنگ بر سر آب و منابع آن وجود داشته است. در ابتدا، جوامع و تمدن ها در کنار رودخانه های بزرگ شکل گرفتند. این جوامع کشاورزی را به عنوان شغل روزانه خود انتخاب کردند و از طریق ایجاد نوعی نظام، توانستند اولین شهرهای دنیا را ایجاد کنند.
چنانچه “دلیسی اولیری” مورخ علم و فلسفه می گوید، جوامع ابتدایی دو دسته بودند: الف. جوامع مرکزی ب. جوامع حاشیه ای. جوامع دسته اول همان شهر نشینانی بودند که با استفاده از منابع آبی به کشاورزی و کسب ثروت می پرداختند. جوامع دسته دوم اما بیابان نشین های غالبا وحشی و مهاجری بودند که به رودخانه های بزرگ دسترسی نداشته و عموما کار کشاورزی هم نمی‌کردند. این جوامع دسته دوم غالبا جنگجویانی زبردست بودند و به همین علت، گاه و بی گاه به شهرها و روستاهای جوامع دسته اول حمله کرده و دارایی هایشان را می‌دزدیدند.
در برخی موارد البته این اقوام جنگجو یک شهر خارجی را فتح کرده و خود تبدیل به جامعه مرکزی می شدند. نمونه اش هم تمدن آشوری است که با قدرت نظامی خود شهرهای بسیاری را فتح و توانست پس از غلبه بر رودخانه‌ها به صورت یک جامعه متمرکز ادامه حیات بدهد.
امروزه جوامع نه به صورت شهر نشین و قبیله ای بلکه به شکل دولت – ملت های متمایز و جدا ا هم اداره می‌شوند. به همین دلیل، مناقشات آب(شیرین) وارد فاز جدیدی شده است. در این بین چند عامل باعث افزایش این درگیری و حتی تبدیلش به یک بحران می شود که بد نیست به برخی از آنها اشاره کنیم:
الف. وابستگی کشورها به کشاورزی: شاید هر کشوری از کمبود آب شیرین ضربه ببیند اما اقتصادهایی که بیش از حد به کشاورزی وابسته باشند بیش از سایرین به آب شیرین رودها و شریانان وابسته هستند.
ب. وجود آب های مرزی: طبیعتا وقتی یک رودخانه مرز بین دو کشور باشد درگیری بین آن دو بالاتر رفته و تنش هم بیشتر می شود.
ج. خشکسالی: وجود خشکسالی های چند ساله طمع یک کشور را به رودخانه بیشتر می کند.
د. فقر اقتصادی یا بحران سیاسی: تاریخ نشان داده که اختلاف سیاسی بین دو کشور به راحتی می تواند به جنگ منابع تبدیل شود. وقتی این بحران سیاسی با فقر همراه شود، شانس ایجاد بحران بالاتر هم می‌رود.
جنگ آبی در کدام مناطق دنیا امکان پذیر تر است؟
۴ شاخص فوق الذکر و شاخص های دیگر گویای این هستند که در برخی مناطق اختلافات آبی می‌تواند جدی تر از سایر مناطق باشد. طبق تحلیل وبگاه popular science مناطق زیر بیش از سایرین در خطر درگیری آبی هستند:
الف. رود نیل(کشورهای مصر . اتیوپی . سودان)
ب. رود سند(پاکستان و هند)
ج. دجله و فرات( ترکیه و عراق)
د. آمودریا(تاجیکستان و ازبکستان)
ه. رود مکونگ( لائوس و ویتنام و تایلند)
کمبود آب روز به روز جدی‌تر می‌شود
تمام بحث های فوق زمانی جدی تر می‌شود که بدانیم مساله کمبود آب هر روز جدی تر از دیروز می‌شود. چندی پیش سازمان ملل متحد هشدار داد کمبود آب تا سال ۲۰۵۰ زندگی پنج میلیارد نفر را در جهان تحت تاثیر قرار می دهد. سازمان ملل در گزارشی در مورد وضعیت آب در جهان هشدار داد و اعلام کرد: «به دلیل تغییرات اقلیمی، افزایش تقاضا و آلودگی منابع، بیش از پنج میلیارد نفر از مردم جهان تا سال ۲۰۵۰ با کمبود آب روبرو می‌شوند؛ مگر اینکه اقداماتی جهت کاهش فشار بر رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، آب‌های زیرزمینی و ذخایر آبی انجام شود.»
جنگ یا صلح؛ مساله این است
بسیاری از تحلیلگران معتقدند که بحران آب سرانجام باعث ایجاد جنگ در دنیا می‌شود. این در حالی است که برخی دیگر تاکید دارند که اتفاقا بحران آب می‌تواند بشر را وارد سطح جدیدی از دیپلماسی یعنی دیپلماسی آب کند. اوندالا آلام(Undala Z. Alam) معتقد است که نمونه هایی از این امر در سطح بین المللی وجود دارد . از نظر این محقق، توافق هند و پاکستان بر سر رود سند نمونه موفقی از دیپلماسی آب بوده است که علی رغم دشمنی و اختلاف دو کشور، به هیچ وجه باعث شعله ور شدن جنگی در این منطقه (به خصوص پنجاب) نشد.
اگرچه نظریه آلام قابل توجه است اما خود او در تحقیقی که در سال ۲۰۰۲ انجام داد تاکید کرد که برخی مسائل تاریخی مانند کودتاهای متعدد در پاکستان دهه ۵۰ و ۶۰ و ضعف ارتشش باعث بسته شدن پیمانی بین هند و پاکستان بر سر سند شد و شاید اگر امروز چنین پیمانی وجود نداشت، سند هم به لیست اختلافات اساسی هند و پاکستان اضافه می گردید.
خاورمیانه؛ قلب بحران آبی
در این بین وضع خاورمیانه خاص تر و بحرانی تر از سایر مناطق است. عمده علت درگیری آبی در سالهای اخیر (در سراسر جهان) ساختن سدهای بزرگ و غیر مجاز بر روی رود بوده است. کشورهایی چون اتیوپی(بر روی نیل)، تاجیکستان(بر روی آمودریا)، لائوس(بر روی مکونگ) به علت همین اقدام بحرانی را در منطقه خودشان به وجود آورده اند. در خاورمیانه اما پای ترکیه در میان است. ساخت سد “ایلیسو” توسط ترکیه بر روی دجله باعث خشکسالی عراق شده است. منشا دو رود دجله و فرات که شریان حیاتی بین النهرین است در ترکیه وجود دارد و هرگونه اقدامی در این کشور باعث به خطر افتادن کشاورزی کشور ضعیف عراق می شود.
برخی کارشناسان معتقدند همین امر باعث قدرت استراتژیک ترکیه شده و در سالهای آینده امکان نفوذ بیشترش را در عراق و سوریه بیشتر می کند.
آیا ممکن است ایران وارد جنگ آب شود؟
کشورمان ایران نیز به لحاظ وضعیت درگیری آبی زیاد وضعیت مناسبی ندارد. در دو مرز شرقی غربی ما رودهایی وجود دارند که تا کنون باعث درگیری های بسیاری شده اند. در شرق، رودخانه هیرمند و مناقشات ایران و افغانستان سرانجام باعث خشکسالی در سیستان و بلوچستان شد.
از طرف دیگر، وجود اروند رود در مرز ایران و عراق همواره دردسر ساز بوده است. از زمان قدرت گیری قاجار و عثمانی ها در غرب، درگیری های بسیاری بر سر این شاهراه آبی شکل گرفته است. قرارداد ارز روم اول و دوم بر سر این مسیل منعقد شد. بعدها نیز با شکل گیری کشور عراق این مساله حاد و حادتر گردید. درگیری صدام حسین و محمد رضا شاه و انعقاد قرارداد الجزایر و سپس نقض آن توسط عراق و شکل گیری جنگ تحمیلی ۸ ساله همه به همین علت روی داد.
نباید فراموش کرد هنوز هم مساله اروند رود به صورت مناسبی حل نشده است و کافی است همانطور که برخی استراتژیست ها گفته اند، اقدامات ترکیه باعث کمبود آب در عراق شود. شاید مجددا مساله اروند رود حاد شود و اگر روزی مجددا یک دولت توتالیتر در این کشور به قدرت برسد شاید کار به درگیری نظامی هم بکشد.
آخرین وضعیت خشکسالی در ایران/تابستانی گرم در پیش داریم
رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی ضمن تشریح آخرین وضعیت خشکسالی در ایران بر اساس مدل‌های خشکسالی گفت: تابستان امسال دمای هوا در کشور حدود یک درجه بیش از نرمال خواهد بود.
احد وظیفه با اشاره به اینکه از ابتدای سال آبی تاکنون ۲۸۲ میلیمتر بارش در کشور داشتیم، اظهار کرد: این میزان حدود ۳۰ درصد بیشتر از میانگین بلند مدت در ایران است همچنین سه استان گیلان، مازندران و لرستان بیشترین بارش‌ها طی سال آبی جاری را دریافت کرده‌اند، به طوری‌که در گیلان حدود ۸۱۱ میلیمتر، در مازندران ۶۶۳ میلیمتر و در لرستان ۵۸۲ میلیمتر بارش داشتیم.
استان هرمزگان بیشترین درصد افزایش بارش را دارد
وی ادامه داد: استان هرمزگان از ابتدای سال آبی جاری تاکنون بیشترین درصد افزایش بارش نسبت به میانگین بلند مدت خود را داشته و در این استان بارش‌ها نسبت به نرمال ۲۳۱ میلیمتر بیشتر شده است بنابراین حدود ۱۴۰ درصد افزایش بارش در استان هرمزگان رخ داده است.
رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در ادامه تصریح کرد: در سایر مناطق کشور از جمله جنوب و جنوب شرق مانند کرمان و سیستان و بلوچستان و مناطق مرکزی مانند قم، تهران، البرز و استان مرکزی بارندگی‌ها بین ۳۰ تا ۷۰ درصد نسبت به نرمال بیشتر شده است به طوری‌که در استان سیستان و بلوچستان بارش‌ها ۷۵ درصد بیشتر میانگین بلند مدت و در استان‌های قم و کرمان به ترتیب ۷۳ و ۶۳ درصد افزایش بارش گزارش شده است.
بارش‌ها در غرب کشور کمتر از نرمال است
وظیفه با بیان اینکه می‌توان در بیشتر مناطق کشور به‌ویژه جنوب شرق و شرق بارش‌ها بیشتر از نرمال است، گفت: با وجود این در حوزه زاگرس مرکزی و غرب کشور، بارش‌ها طی سال آبی جاری کمتر از نرمال و در شمال غرب کشور در حد نرمال است. از این‌رو بارش در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل نسبت به میانگین بلندمدت نرمال و در استان‌های کرمانشاه (حدود ۷ درصد) ، کهگیلویه و بویر احمد (حدود ۹ درصد) و چهار محال و بختیاری (حدود ۱۲ درصد) کمتر از نرمال است.
رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی با اشاره به اینکه بارش‌های خوبی در شمال کشور نیز طی سال آبی جاری داشتیم، اظهارکرد: برای مثال بارش در استان مازندران حدود ۳۱ درصد بیشتر از میانگین بلند مدت بوده است البته باید این نکته را در نظر گرفت که مازندران سالانه بارش‌های قابل ملاحظه‌ای دارد و ۳۲ درصد افزایش بارش حدودا معادل ۱۶۰ میلیمتر و تقریبا برابر با بارش سالانه استانی مانند هرمزگان است.
وضعیت خشکسالی در کشور بر اساس شاخص‌ها SPI
وی در ادامه درباره وضعیت بارش‌ها در کشور با توجه به شاخص‌های خشکسالی توضیح داد: بر اساس شاخص SPI که معرف بارش و دما به صورت توامان است، می‌توان گفت که طی یک ماه گذشته تا پایان فروردین ماه غرب کشور شامل استان‌های ایلام، کرمانشاه و جنوب خوزستان در شرایط خشکسالی متوسط تا خفیف و استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل در شرایط نرمال تا خشکسالی خفیف بودند. سایر استان‌های کشور از جمله خراسان رضوی، سمنان، قم و تهران و… در شرایط ترسالی در بازه ضعیف تا شدید قرار داشتند.
به گفته وظیفه همچنین طی دوره سه ماهه تا پایان فروردین نیمه شمالی کشور از نظر بارش در شرایط ترسالی متوسط تا شدید بود و نیمه جنوبی ایران ترسالی و خشکسالی را در کنار یکدیگر داشت.
شاخص یکساله خشکسالی کشور چه می‌گوید؟
وی در ادامه اظهار کرد: بر اساس شاخص یکساله خشکسالی از اردیبهشت سال گذشته تا فروردین ماه امسال در برخی مناطق غربی کشور مانند غرب کردستان، ایلام، خوزستان، غرب کرمانشاه، شمال آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی خشکسالی‌های شدید تا متوسط گزارش شده است اما در بقیه نقاط کشور از جمله مناطق مرکزی، سواحل شمالی، شمال شرق، مناطق جنوبی استان فارس، کرمان، هرمزگان و بخش‌های سیستان و بلوچستان ترسالی حاکم بوده است.
رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی با بیان اینکه بررسی شاخص ۱۰ ساله خشکسالی در کشور نشان می‌دهد که ما با خشکسالی انباشته مواجه هستیم، تصریح کرد: این موضوع بیشتر نقاط کشور از جمله سیستان و بلوچستان، خوزستان، فارس، اصفهان، چهار محال و بختیاری، ایلام، اردبیل، آذربایجان شرقی، جنوب تهران و قم را شامل می‌شود و در دسته خشکسالی‌های متوسط تا شدید حتی بسیار شدید قرار می‌گیرد.
وظیفه افزود: برآیند بارش‌های ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد که ما در ایران دو سال ترسالی و ۸ سال خشکسالی داشتیم که در نتیجه آن با خشکسالی انباشته مواجه شدیم اما طی دو سال اخیر در بیشتر نقاط کشور به جز نوار غربی و شمال غربی با ترسالی مواجه بودیم.
آغاز بارش‌های موسمی در کشور از اواخر خرداد
وی با اشاره به اینکه سال آبی زراعی جاری تقریبا در نیمه جنوبی و مرکزی کشور به پایان رسیده و در حال حاضر تنها در برخی استان‌ها از جمله نوار شمالی کشور فرصت برای دریافت بارش باقی مانده است، گفت: پیش‌بینی می‌شود که طی اواخر خرداد ماه بارش‌های موسمی در ایران آغاز شود و جنوب شرق را دربرگیرد. از این‌رو در جنوب فارس، هرمزگان، جنوب کرمان و جنوب سیستان و بلوچستان ابرهای جوششی در بعد ازظهر رگبار و رعد و برق‌هایی را به صورت محلی موجب می‌شوند که البته بارش‌های زیادی به همراه نخواهند داشت و انتظار می‌رود که تنها در جنوب کرمان و سیستان و بلوچستان منجر به سیلاب‌های محلی شود.
آغاز دیرهنگام بارش‌های پاییزه در ایران
وظیفه ادامه داد: مدل‌های اقلیمی نشان می‌دهد که تابستان امسال فعالیت بارش‌های موسمی در محدوده نرمال و بالای نرمال باشد و این موضوع بارش‌های بیش از نرمال در جنوب شرق ایران را به دنبال دارد همچنین بر اساس مدل‌های عددی در نتیجه فعالیت موسمی در ایران سیستم‌های بارشی غربی در فصل پاییز امسال دیرتر به کشور خواهند رسید و می‌توان گفت که بارش‌های پاییزه در ایران دیرتر از حد حد معمول آغاز می‌شوند و شاید حتی تا آبان ماه بارش‌ها کمتر از نرمال باشد.
به گفته رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی طی خرداد ماه و تابستان امسال دمای هوا در کشور حدود یک درجه بیش از نرمال خواهد بود و باتوجه به اینکه تابستان به نسبت گرمی در پیش داریم انتظار می‌رود که گرمای هوا تا ماه‌های ابتدایی پاییز و بیش از حد معمول در کشور ادامه داشته باشد.
