تجارت خارجی ایران و سلطه‌ی روزافزون چین بر بازار – همایون معمار
در سال گذشته، حجم تجارت خارجیِ ایران، به استثنای نفت، به حدود ۱۱۳ میلیارد دلار رسید. بیش از ۳۰ میلیارد دلار از این مبادلات تجاری، سهم چین بود که بزرگ‌ترین شریک تجاریِ ایران است. بعد از چین، امارات متحده‌ی عربی دومین شریک تجاری ایران است. این دو کشور نیمی از مبادلات تجاری ایران را در اختیار دارند.
بنا بر گزارش گمرک ایران، در سال گذشته ایران بیشتر از ۵۳ میلیارد دلار کالا، به‌جز نفت، صادر کرده و در مقابل نزدیک به ۶۰ میلیارد دلار کالای خارجی وارد کرده است. این یعنی، موازنه‌ی تجاریِ ایران منفی هفت میلیارد دلار بوده است.
سه دهه‌ی قبل، چین سهم چندانی در تجارت خارجی ایران نداشت و مبادلات تجاری این کشور با ایران در سال ۱۳۷۰ در مجموع به ۴۵۰ میلیون دلار هم نمی‌رسید.
اکنون چین جای کشورهای غربی مثل آلمان را، که زمانی بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران بود، گرفته و سهم شرکای تجاریِ غربی و ژاپن به کمترین میزانِ خود در سال‌های اخیر رسیده است.
در سال ۱۳۷۰ آلمان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران بود و نزدیک به هشت میلیارد دلار مبادلات تجاری با ایران داشت و سهم ژاپن به بیش از سه و نیم میلیارد دلار می‌رسید اما اکنون سهم آلمان دو میلیارد دلار است و سهم ژاپن به کمتر از یک‌صد میلیون دلار رسیده است.
امارات متحده‌ی عربی دومین شریک تجاری ایران است و در سال گذشته ایران و امارات بیش از ۲۴ میلیارد دلار کالا مبادله کرده‌اند که ۱۸ میلیارد دلار از آن کالاهایی بود که امارات به ایران صادر کرده است. امارات از طریق صادراتِ مجدد بخشی از کالاهای چینی و غربی را به ایران صادر می‌کند.
ترکیه با بیش از ۱۳ میلیارد دلار و عراق با بیش از ۱۰/۵ میلیارد دلار به ترتیب سومین و چهارمین شریک تجاری ایران در سال گذشته بوده‌اند. البته برخلاف دیگر شرکای تجاری ایران، تقریباً بخش عمده‌ی مبادلات تجاری ایران با عراق، کالاهایی بوده که ایران به آن کشور صادر کرده است.
آمار نشان می‌دهد که شرکای تجاری ایران، به‌ویژه پس از تحریم‌های بین‌المللی در یک دهه‌ی گذشته، محدودتر شده‌اند و تجارت ایران عمدتاً منحصر به کشورهای آسیایی مثل چین، امارات متحده‌ی عربی و هند است و کشورهای غربی و ژاپن میزان مبادلات تجاریِ خود با ایران را به شدت کاهش داده‌اند.
افت شدید صادرات پسته و فرش
هرچند صادرات ایران عمدتاً غیرنفتی است اما بیش از نیمی از این صادرات غیرنفتی، محصولات نفتی نظیر پتروشیمی است و بقیه‌ی هم بیشتر مواد معدنیِ خام است و نه کالای نهایی تولیدشده در ایران.
پیش از این، محصولات کشاورزی و سنتی نظیر پسته و فرش سهم زیادی در صادرات غیرنفتی ایران داشتند و گاه صادرات سالانه‌ی این دو محصول به حدود چهار میلیارد دلار می‌رسید اما درآمد صادراتی این دو محصول به کمتر از ۱۵۰میلیون دلار در سال رسیده است.
در سال ۱۳۷۰ آلمان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران بود و نزدیک به هشت میلیارد دلار مبادلات تجاری با ایران داشت و سهم ژاپن به بیش از سه و نیم میلیارد دلار می‌رسید اما اکنون سهم آلمان دو میلیارد دلار است و سهم ژاپن به کمتر از یک‌صد میلیون دلار رسیده است.
در سال ۱۳۷۲ صادرات فرش ایران دو میلیارد دلار بود و ایران بازیگر مهمی در بازار فرش دستباف جهان به شمار می‌رفت اما به‌مرور رقبایی نظیر هند، پاکستان و ترکیه سهم ایران را در بازار جهانی فرش تصاحب کردند. در یک دهه‌ی گذشته بعد از افزایش تحریم‌های بین‌المللی، صادرات سالانه‌ی فرش در حدود ۳۰۰ میلیون دلار بود اما پس از خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها از سوی آمریکا، صادرات فرش به‌شدت کاهش یافت. آمریکا همواره بزرگ‌ترین خریدار فرش ایران بود و تحریم‌ها باعث شد که ایران مهم‌ترین بازار صادراتیِ فرش خود را از دست بدهد. آمار نشان می‌دهد که در چند سال اخیر صادرات سالانه‌ی فرش بین ۵۰ تا ۸۰ میلیون دلار در نوسان بوده است.
بازار صادراتی پسته نیز شرایط مشابهی را تجربه کرده است. ایران که سه دهه‌ی پیش در بازار پسته بی‌رقیب بود، با کاهش تولید و صادرات مواجه است. ایران در سال ۱۳۹۵ بیشتر از یک میلیارد و دویست میلیون دلار پسته صادر کرد اما این رقم با کاهشی شدید در سال گذشته به حدود ۴۰۵ میلیون دلار رسیده است.
با آنکه ایران از نظر سطح زیر کشت، بزرگ‌ترین باغ‌های پسته در جهان را در اختیار دارد اما تولید پسته به علت خشک‌سالی و کم‌آبیِ گسترده در حال کاهش است. تولید پسته در ایران گاه بیش از ۲۵۰ هزار تن در سال بوده که بیشتر از ۲۰۰ هزار تن آن صادر می‌شده است اما گزارش‌ها نشان می‌دهد که با کاهش تولید، میزان صادرات نیز به دلیل تحریم به‌شدت کم شده است. اروپا همواره بزرگ‌ترین بازار صادراتی پسته ایران بود اما اکنون سهم ناچیزی از پسته‌ی صادراتی ایران به بازار اروپا می‌رود.
حجم صادرات پسته‌ی ایران در سال گذشته حدود ۵۰ هزار تن بوده که مهم‌ترین مشتری آن نیز به ترتیب کشورهای روسیه، هند، عراق و چین بودند.
اکنون ایران پس از آمریکا و ترکیه سومین تولید‌کننده‌ی پسته در جهان است و این دو کشور سهم بازار پسته‌ی ایران در اروپا را تصاحب کرده‌اند.
موانع صادرات نفتی
در آمارهای رسمی گمرک ایران، صادرات نفت خام در مبادلات تجاری محاسبه نمی‌شود اما گزارش‌های دولتی نشان می‌دهد که بزرگ‌ترین مشتریان نفت ایران در سال‌های اخیر چین و هند بوده‌اند.
تحریم‌های بین‌المللی به کاهش شدید صادرات نفت انجامیده و ایران ناچار شده که نفتِ خود را به‌صورت غیررسمی به قیمت‌های پایین‌تر به مشتریانی بفروشد که حاضرند عواقب ناشی از نقض تحریم‌ها را بپذیرند.
مشکل ایران تنها به فروش نفت محدود نمی‌شود. به دلیل تحریم‌ها ایران قادر به انتقال رسمیِ پول حاصل از فروش نفت به داخل نیست و نمی‌تواند به‌راحتی عواید ناشی از فروش نفت را به اقتصاد بحران‌زده‌ی خود منتقل کند.
مشتریان نفتی مثل چین صرفاً حاضر شده‌اند که در ازای واردات نفت، کالاهای تولیدیِ خود را به صورت پایاپای به ایران بفروشند.
در این شرایط دولت ایران در تابستان سال ۱۳۹۹ برنامه‌ی همکاری با چین را تصویب کرد که بر اساس آن قرار است در یک برنامه‌ی ۲۵ ساله، چین حدود ۴۰۰ میلیارد دلار در ایران سرمایه‌گذاری کند.
جزئیات این تفاهم‌نامه به صورت رسمی منتشر نشده است اما با گذشت بیش از سه سال از تصویب این تفاهم‌نامه هیچ نشانه‌ای از عملی شدن آن به چشم نمی‌خورد. گفته می‌شود که این سرمایه عمدتاً در بخش‌های نفت و گاز هزینه خواهد شد که در سال‌های اخیر به علت سرمایه‌گذاریِ ناکافی به شدت فرسوده شده است.
در صورت اجرای این تفاهم‌نامه، سهم چین در بازار ایران به میزان چشمگیری افزایش خواهد یافت. به نظر برخی از منتقدان، ایران برای مقابله با تحریم‌های آمریکا دست‌به‌دامن چین شده است اما این تفاهم‌نامه در فقدان روابط متعادل با آمریکا و اروپا به نفع ایران نخواهد بود، چون چینی‌ها می‌دانند که ایران گزینه‌های محدودی دارد و در نتیجه امتیازات بیشتری از ایران خواهند گرفت.
شرایط نابرابرِ ایران در مقابل چین، به این نگرانی دامن زده است که چین می‌خواهد از ناتوانیِ ایران در جامعه‌ی جهانی استفاده کند و با حذف رقبا در بازار ایران، به موقعیتی انحصاری دست یابد به گونه‌ای که حتی اگر ایران زمانی بخواهد به همکاری با کشورهای غربی روی بیاورد با مانعی به نام چین مواجه خواهد شد.
