بلبلان را همه کشتند به فتوای فقیه حالیا وقت نواخوانی زاغ و زغن است
اتحاد شوروی علیرغم تمام کم و کسرها، نواقص و نارساییهای غیرطبیعی خود، تکیهگاه پایدار و صلح و امنیت جهانی، سمبل دوستی و برادری خلقها و ملتها، وجودش الهامبخش نیروهای رزمنده علیه استعمار و استثمار، ستم و تبعیض نژادی، نابرابریهای اجتماعی- اقتصادی بود.
از اواخر دهۀ هشتاد قرن میلادی گذشته که زنگ آغاز تجزیه و حذف اتحاد شوروی از نقشۀ سیاسی جهان از ولایت خودمختار قرهباغ کوهستانی جمهوری آذربایجان با پاکسازی قومی آذریهای آنجا زده شد، نه فقط در حریم این قدرت نابودشده، حتی در جای جای جهان دمی آسایش و آرامش برقرار نبوده و دور جدید جنگها و اشغالگریهای استعماری و مداخلات امپریالیستی به اشکال انقلابهای «رنگی» و کودتاهای خونین تا روز امروزی ادامه دارد. درگیریهای داخلی تقریباً در همۀ جمهوری منشعب از اتحاد شوروی مانند روسیه، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان، بلاروس، ازبکستان، مولداوی و یا شروع مناقشه بین جمهورهای همسایه مانند جمهورهای ارمنستان – آذربایجان، روسیه – گرجستان، روسیه- اوکراین و غیره تا کنون جان صدها هزار نفر را گرفته، باعث ویرانیها و پسرفتهای اغلب غیرقابل جبران گردیده است.
یکی از عواقب فلاکتبار تجزیۀ اتحاد شوروی، درگیری نظامی بین دو جمهوری ارمنستان و آذربایجان بود که مردمان آنها طی قرون و اعصار متمادی در کنار همدیگر و اغلب در همآمیخته در صلح و دوستی زندگی میکردند.
با وجود این، متأسفانه، نیروهای مسلح تازه تشکیل شدۀ جمهوری ارمنستان ناگهان با زیر پا گذاشتن مرزهای مشخص شده هنگام تشکیل اتحاد شوروی و برخلاف موازین بینالمللی، علاوه بر ولایت خودمختار قرهباغ، شش شهرستان دیگر (یک پنجم قلمرو) جمهوری آذربایجان به شمول ۱۳۷ کیلومتر مرز بین آذربایجان و ایران را تصرف کردند. و تمام تلاشهای میانجیگرانۀ کشورهای منطقه، نهادهای بینالمللی و حتی تشکیل یک نهاد ویژه در چهارچوب سازمان امنیت و همکاری برای حل و فصل مسالمتآمیز آن با عنوان گروه چهارجانبۀ مینسک در سال ۱۹۹۴ برای اقناع ارمنستان به ترک اراضی اشغالی جمهوری آذربایجان و برسمیت شناختن تمامیت ارضی این جمهوری و همچنین، چهار قطعنامۀ شورای امنیت سازمان ملل متحد (به شمارههای ٨٢٢، ٨۵٣، ٨٧۴ و ٨٨۴) دایر بر متجاوز شناختن ارمنستان، اراضی اشغالی در مدت بیش از سی سال تحت اشغال نیروهای مسلح ارمنستان قرار داشت.
علیایهالحال، آنچه ما را بر آن داشت که بار دیگر به عواقب و پیامدهای فاجعهبار نابودی اتحاد شوروی اشارهایی داشته باشیم، مقاله یا بهتر است گفته شود، انشای منتشره در «نامۀ مردم»، ارگان حزب تودۀ ایران امروزی بود تحت عنوان «سقوط قرهباغ کوهستانی»!
عنوان مطلب فوقالذکر نشریۀ الکترونیکی «نامۀ مردم» که در واقع عصاره و چکیدۀ آن است و بیانگر موضع و نظر رسمی حزب تودۀ ایران امروزی، بدون اشاره حتی به یک سند تاریخی یا معاصر، بدون توجه به موازین و قوانین بینالمللی چنان عامیانه به این مسئلۀ دارای اهمیت ژئوپلیتیک ورود کرده، که واقعا حیرتآور است.
نامۀ مردم با انتشار مطلب فوقالاشاره، قبل از هر چیز، این گفتۀ محسن رضایی را به ما یادآوری میکند: «ما حزب توده را در در خارج نیز از بین خواهیم برد». گذشته از تهدید جناب رضایی، یک مقایسۀ ساده بین «نامۀ مردم» امروز و دیروزی، حزب تودۀ ایران دیروزی و امروزی، کهنترین، با انضباطترین تشکیلات سیاسی ایران با بیش هشتاد سال تاریخ پر فراز و نشیب، که اندیشه و افکارش بگونهای در اعماق جامعه نفوذ کرده، که تمام جریانهای درس سیاست، سازمانگری و مبارزه را از آن فرامیگرفتند. از جمله، زمانی زنده یاد مهندس مهدی بازرگان در مورد حزب تودۀ ایران کلامی به این مضمون بر زبان راند: «ما هر چه یاد گرفتیم از حزب تودۀ ایران بود».
با این وصف و با نگاهی مختصر به گذشتۀ حزب تودۀ ایران، متأسفانه، این تصور به وجود میآید که مدیران امروزی «نامۀ مردم» راضی به زحمت محسن رضایی نبوده، خود خواستۀ او را عملی کردهاند. چرا که سقوط دردآور حزب تودۀ ایران امروزی از اعلاعلیین به اسفلالسافلین به وضوح قابل رؤیت است. با مقایسۀ گذشته و امروز حزب، جای پرسش دارد: کو آن حزب تودۀ ایران که اکثریت قریب به اتفاق شخصیتهای علمی، سیاسی، ادبی، هنری میهن از مکتب حزب تودۀ ایران آموختند؟! کو آن حزب تودۀ ایران که مبارزه در راه آرمان و اهداف مشترک ما را به هم پیوند میزد؟! چه بر سر آن حزب تودۀ ایران آمد که دوش به دوش هم برای آزادی و آبادی ایران، برای توسعه و ترقی میهن میرزمیدیم؟! کو آن تحلیل و بررسیهای علمی، مستند، مستدل و منطقی حزب تودۀ ایران؟!
برای ما معلوم نیست، بفرض اگر خوزستان تحت حمایت همه جانبۀ یک کشور همسایه نیروهای مسلح خود را تشکیل دهد و با اعلام استقلال، تمامیت ارضی ایران را نقض و از اجرای قوانین کشور بکلی امتناع نماید و علاوه بر آن، خواستار یگ گذرگاه امن از خاک ایران برای تردد آزاد به کشور همسایه باشد، آیا ادارهکنندگان امروزی حزب تودۀ ایران در این باره نیز انشای مشابه «سقوط قرهباغ کوهستانی» مینوشتند یا خیر!
اما در مورد ولایت خود مختار قرهباغ
این منطقه، هم طبق موازین تعیین مرزهای بین جمهوریها هنگام تشکیل اتحاد شوروی و هم طبق قوانین بینالمللی که جمهوریهای منشعب از اتحاد شوروی به عضویت سازمان ملل متحد پذیرفته شدند، بخشی از خاک جمهوری آذربایجان است. با این وجود، همانطور که فوقاً اشاره شد، رهبری ولایت قرهباغ در اواخر دهۀ هشتاد میلادی، حتی چند سال قبل از انحلال اتحاد شوروی، به پشتوانۀ دستهای نامرئی و تحت حمایت همهجانبۀ ارمنستان پس از پاکسازی قومی آذریها، اعلام استقلال نمود. صرفنظر از این، هیچ کشوری، حتی جمهوری ارمنستان نیز آن را هرگز برسمیت نشناخت. پس از این، بحران قرهباغ با اشغال گام به گام بخشهای بزرگی از قلمرو آذربایجان از سوی نیروهای ارمنستان، وارد فاز جدید شد. بگونهای که نیروهای مسلح ارمنستان و رهبری ولایت خودمختار تحت حمایت کامل آنها در مناطق اشغالی جای پای خود را چنان سفت کردند که تا پائیز سال ۲۰۲۰ ادامه یافت.
در این دوره، علیرغم تمام مذاکرات، هر از گاهی آتش درگیری مسلحانه بین نیروهای دو جمهوری شعلهور میشد، اما با وساطت میانجیگران، چندان طول نمیکشید. آخرین جنگی (۲۷ سپتامبر- ۹ نوامبر) که ارمنستان با حمله به شهر تووز آذربایجان آغاز کرد، پس ا ز ۴۴ روز نبرد شدید، با تسلیم ارتش ارمنستان، به جنگ ٣٢ ساله بین دو جمهوری قفقاز نقطۀ پایان گذاشته شد.
در مدت ۴۴ روز جنگ، تلاشهای زیادی، بویژه، از طرف روسیه برای توقف عملیات نظامی بعمل آمد. بمنظور جمعآوری اجساد کشته شدگان سه بار آتشبس انسانی- دو بار در مسکو، بار سوم در واشینگتن اعلام گردید و هر بار بلافاصله نقض گردید.
در نهایت، رئیس دولت ارمنستان مجبور شد بیانیۀ ۹ مادهای ترک مخاصمه با رؤسای جمهور روسیه و آذربایجان را در ٢٠ آبان امضا کند. بر اساس این معاهده، نیروهای حافظ صلح روسیه تا حل و فصل کامل مسئلۀ قرهباغ، خلع سلاح شبهنظامیان آن و جاری شدن قوانین آذربایجان در آنجا، امنیت مناطق جنگزده را به مدت پنج سال به عهده گرفتند.
اما این هم کارساز واقع نشد. دو باره جنگ، دو باره عملیات تروریستی با کشته شدن هفت سرباز نیروهای آذربایجان آغاز گردید.
بعد امضای بیانیۀ ۹ مادهای بین رؤسای جمهور آذربایجان، روسیه و نخست وزیر ارمنستان، آذربایجان برای کنترل گذرگاه لاچین بمثابه بخشی ارضی خود، طبق بیانیۀ ۹ مادهای، همواره خواستار تشکیل پستهای بازرسی برای جلوگیری از انتقال سلاح از طریق ارمنستان به نیروهای جداییطلب قرهباغ بود. ضمن این، در همین معاهده باز شدن راه زنگزور- راه ارتباطی باکو به نخجوان، مطرح شده بود، اما در نتیجۀ خودداری ارمنستان از اجرای آن، همۀ تلاشهای دولت آذربایجان بینتیجه ماند. تا اینکه در تاریخ ۱۹ سپتامبر سال ۲۰۲۳ در ناحیۀ خوجاوند ۷ نفر از مأموران دولت آذربایجان در اثر انفجار مین کشته شدند. در پی این حادثه، دولت آذربایجان این جنایت را یک عمل تروریستی ارزیابی کرد و همین روز، بعد از چند ساعت ارتش آذربایجان به یک عملیات ضد تروریستی دست زد. در پی درگیری مسلحانه، نیروهای ولایت خودمختار قرهباغ تسلیم گردیده و خواستار آتشبس شدند.
پس از این، روز ۲۱ سپتامر در شهر یولاخ در نزدیکی شهرستان گنجه، در نشست بین هیأت نمایندگی دولت آذربایجان و نمایندگان ولایت قرهباغ توافق حاصل شد. طبق این توافق رهبری ولایت قرهباغ حاضر شد خود را منحل اعلام نموده و سلاحهای خود را به نیروهای حافظ صلح تحویل دهد. در مقابل این، نمایندۀ دولت آذربایجان در این اجلاس به نمایندگان قرهباغ اعلام کرد که ارامنۀ ساکن قرهباغ کوهستانی اگر بخواهند میتوانند شهروندی آذربایجان را پذیرفته و در آنجا در امنیت کامل به زندگی خود ادامه دهند. در غیر این صورت، با مشایعت نیروهای حافظ صلح میتوانند آزادانه خاک آذرباجان را ترک نمایند.
اما متأسفانه، مقالۀ «نامۀ مردم»، بدون ارائه حتی یک سند، بدون اطلاع از ریشه و منشاء مناقشه سی ساله و بیتوجه به موازین و مقررات بینالمللی، از پاکسازی قومی ارامنه سخن به میان آورده است. نمیدانیم که مسئولین حزب بر اساس کدام سند و مدرک چنین موضع غیرواقعی اتخاذ کردهاند. میپرسیم کو آن سابقۀ درخشان هشتاد و اندی سال مبارزۀ حزبی که هزاران انسان وارسته در پیکار عدالتخواهانهاش شهید شدهاند. ما که از عنفوان جوانی در درون و بیرون حزب تودۀ ایران با ارتجاع و استبداد داخلی در یک سنگر به پیکار خود ادامه دادیم و امروز هم حزب را یک نیروی عدالتخواه تصور میکنیم، با چنین موضعگیری حزب تودۀ ایران امروزی، واقعاً انگشت حیرت به دندان گرفته، یاد این بیت تأمل برانگیز سعدی شیرازی: «بلبلان را همه کشتند به فتوای فقیه * حالیا وقت نواخوانی زاغ و زغن است»، افتادیم. شگفتآور است که مسئولین امروزی بر خلاف سابقۀ مبارزاتی درخشان حزب، چرا مرتکب چنین خطائی شدهاند. باشد که این مختصر نوشته بتواند مسئولین حزب را از خواب غفلت و از استمرار راه خطا باز دارد.
یدالله کنعانی
محمدتقی تقیزاده
ابراهیم شیری
۱۴ آبان سال ۱۴۰۲
۵ نوامبر سال ۲۰۲۳
https://www.tudehpartyiran.org/2023/10/09/سقوط-قرهباغ-کوهستانی/