اگر شلیک سپاه به هواپیمای مسافربری عمدی باشد
در آستانه سالگرد هدف قرار دادن هواپیمای مسافربری اوکراین در آسمان تهران با دو موشک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و کشته شدن ۱۷۶ مسافر و خدمه آن، کانادا اعلام کرده است درباره آن‌چه جمهوری اسلامی این سرنگونی را «خطای انسانی» می‌خواند، تردید دارد و آن را باورپذیر نمی‌داند.
سخن‌گوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی به تندی به این اظهارات پاسخ داده و گفته است کانادا را به ادب دیپلماتیک و شناختن حد و شأن خود دعوت می‌کند وگرنه پاسخی متفاوت دریافت خواهند کرد.
در سه روز اول پس از سرنگونی این هواپیما که مقام‌های ایرانی احتمال شلیک به آن را رد می‌کردند، دولت کانادا قویا این روایت را رد می‌کرد و خواهان روشن شدن ماجرا بود. اما پس از سه روز انکار، جمهوری اسلامی با انتشار بیانیه‌ای شلیک به هواپیما را پذیرفت ولی تا شش ماه بعد که اطلاعات جعبه سیاه توسط فرانسه بازیابی شد، اعلام نکرد که دو موشک به سوی هواپیما شلیک کرده است.
***
دولت کانادا برای اولین بار از زمان سرنگون کردن هواپیمای مسافربری توسط سپاه پاسداران، عمدی بودن ساقط کردن هواپیما را محتمل دانسته و تهدید کرده است که امکان دارد از جمهوری اسلامی به دیوان دادگستری بین‌المللی شکایت کند.
مبنای آن‌چه دولت کانادا بر اساس آن می‌گوید که سرنگون کردن هواپیمای مسافربری اوکراین توسط جمهوری اسلامی «خطای انسانی» نیست و تلویحا عمدی بودن آن را مطرح کرده است، چیست؟
شلیک دو موشک به هواپیمای مسافربری غیرنظامی ساعاتی پس از شلیک چند موشک سپاه پاسداران به بخش‌های خالی از نظامیان امریکایی در یک پایگاه ایالات متحده در خاک عراق و به تلافی ترور «قاسم سلیمانی»، فرمانده پیشین نیروی «قدس»، شاخه برون‌مرزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رخ داد. در حالی فرماندهان سپاه می‌گویند در انتظار پاسخ متقابل نظامی امریکا بودند و شرایط کشور در حالت آماده‌باش جنگی قرار داشته است.
در چنین شرایطی، وظیفه قطعی بین‌المللی جمهوری اسلامی، بستن حریم هوایی و آسمان کشور به روی پروازهای غیرنظامی و اخطار به شرکت‌های هواپیمایی درباره وجود خطر درگیری نظامی بوده است. جمهوری اسلامی هیچ‌کدام از این دو اقدام مرتبط با ایمنی هوایی را انجام نداده و پس از ساقط کردن هواپیمای مسافری، آن را حاصل خطای انسانی اپراتور پدافند موشکی سپاه خوانده است.
در این‌جا بر اساس اظهارات مقام‌های سیاسی و نظامی، دو فرضیه درباره این قصور مطرح است:
اول این که جمهوری اسلامی از بستن آسمان ایران خودداری کرده است تا به امریکا پیامی مبنی بر آمادگی داشتن یا منتظر بودن برای حمله نظامی نداده و این کشور را تشویق به پاسخ متقابل موشکی نکرده باشد. دوم این‌که با باز گذاشتن آسمان کشور و ادامه عبور و مرور هواپیماهای غیرنظامی، مانع انسانی برای حمله امریکا ایجاد کرده باشد.
اما مستنداتی که ممکن است مبنای تردید در خطای انسانی تلقی و ظن سرنگونی عمدی هواپیما را باعث شوند، به غیر از خودداری از بستن آسمان کشور و هشدار به هواپیماهای عبوری چیست؟
حدود چهار ماه پس از سرنگونی هواپیما، سرتیپ پاسدار «امیرعلی حاجی‌زاده»، فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در توصیف روز حادثه توضیحاتی داد که معنی آن، استفاده از سپر انسانی در برابر احتمال حمله نظامی است.
حاجی زاده در یک برنامه تلویزیونی گفت: «امریکا گفته بودند نقاط مختلف فرهنگی ایران را می‌زنند و می‌خواستند بیت رهبری را بزنند اما با اراده محکم مقام معظم رهبری و تصمیم ایشان، عملیاتی انجام شد و بلافاصله برای اولین بار برنامه حسینیه امام خمینی را به‌صورت پخش زنده برگزار کردند که این یک پیام برای آن‌ها داشت و برنامه آن‌ها را به هم ریخت.»
فایل تصویری این اظهارات از اغلب کانال‌های یوتیوب حذف شده است. معنی این اظهارات آن است که جمهوری اسلامی با جمع کردن افراد غیرنظامی در محل سخنرانی آیت‌الله «علی خامنه‌ای» و نشان دادن مستقیم و زنده تصاویر آن، در صدد بوده است نشان دهد جمعیت قابل توجه غیرنظامی در هدف آن‌ها مستقر است و ایالات متحده را از حمله نظامی احتمالی به دفتر رهبر جمهوری اسلامی منصرف کند.
منطق رفتاری در این باره، مشابه باز گذاشتن آسمان کشور روی هواپیمای غیرنظامی پس از موشک‌پرانی به سوی پایگاه امریکا در عراق است که همان روز و چند ساعت پیش از سخنرانی خامنه‌ای، به شلیک به هواپیمای مسافری اوکراین و کشته شدن ۱۷۶ غیرنظامی منجر شد.
اما مستند دیگری در این باره وجود دارد. «حسن رضایی‌فر»، مدیرکل دفتر بررسی سوانح و حوادث هوایی جمهوری اسلامی ایران که چهار روز بعد از سقوط هواپیما گفته بود به وی اطمینان داده شده هیچ موشکی از سوی سپاه به هواپیما شلیک نشده، در یک فایل صوتی گفته است پنج دقیقه پس از سقوط، فرمانده هوافضای سپاه هم شلیک را تایید و هم دلیل نبستن فضای کشور را لو نرفتن عملیات موشک‌پرانی به سوی اهداف امریکا اعلام کرده بود.
این موضوع در مکالمه تلفنی رضایی‌فر با خانواده یکی از قربانیان هواپیما که فایل آن منتشر شده، آمده است: «پنج دقیقه پس از این‌که سقوط هواپیمای اوکراینی را به من اطلاع دادند، با سپاه تماس گرفتم و پرسیدم آیا سپاه حمله موشکی داشته است که خود آقای حاجی‌زاده گفت بله اما ما گفتیم نه، نداشتیم؛ چون دستور داشتیم و بعد توضیح داد که اگر ما آسمان کشور را می‌بستیم، آیا عملیات ما برای حمله موشکی به پایگاه امریکایی لو نمی‌رفت؟»
اظهارات رضایی‌فر در نقل از فرمانده هوافضای سپاه سند دیگری از انگیزه و احتمال استفاده از سپر انسانی در برابر واکنش امریکا است که عمدی بودن شلیک به سوی هواپیمای غیرنظامی را برای کانادا محتمل کرده است.
سپر قرار دادن جمعیت غیرنظامی در برابر یک حمله محتمل نظامی با هدف خنثی کردن آن عملیات و استفاده از سپر انسانی، «جنایت جنگی» به شمار می‌رود و قویا در مقررات بین‌المللی منع شده است.
جمهوری اسلامی ایران عضو کنوانسیون چهارم ژنو است که بر مبنای آن، موظف و متعهد است از انجام جنایت استفاده از سپر انسانی در برابر حمله نظامی خودداری کند.
کانادا هر تصمیمی که سرانجام بگیرد و از جمهوری اسلامی ایران به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت یا از انجام آن صرف نظر کند، موضوع مسوولیت کیفری متهمانِ ایجادِ سپر انسانی هم‌چنان به عنوان یک پرونده مستقل است.
این موضوع قابلیت طرح در محاکم کیفری بین‌المللی را دارد و می‌تواند اشخاص دخیل در این پرونده را به اتهام ارتکاب «جنایت جنگی»، راسا تحت تعقیب بین‌المللی قرار دهد.
