ابراهیم رشیدی: سرکوب نهضت 21 آذر و نفرت آذربایجان از پهلوی

برندا شیفر، بدرستی سرکوب خونین دولت ایالتی آذربایجان توسط ارتش شاهنشاهی را علت تنفر مردم این منطقه نسبت به رژیم شاه دانسته و این تنفر را با حضور فعال ترکها در مخالفت با شاه مرتبط می‌داند (1385، ص80).

اولین تظاهرات بزرگ برعلیه شاه، بیست‌و‌یک آذر 56 در تبریز صورت گرفت. نویسنده کتاب «آذربایجان جنوبی در انقلاب ایران» انتخاب این روز جهت اعتراض به رژیم را برای آذربایجانیها معنادار می‌داند. چرا که یادآور روز تشکیل و سقوط حکومت ملی آذربایجان و نشان‌دهنده هوشیاری و آگاهی ترکها نسبت به تاریخ و گذشته خویش بود (بابایف، 1979، ص101-111) و معترضان ابتدا به جشن و پایکوبی و رژه ارتش حمله‌ور شده و مراسم را برهم زدند و این رفتار تسلط و کنترل ارتش پهلوی را درهم شکست و باعث اعتراضهای بعدی شد.

بیست‌ویک آذر در فروپاشی شوروی نیز خود را نشان داد. دو سال مانده به فروپاشی شوروی در بیست آذر 1368 (11 دسامبر 1989)، فعالان محلی جبهه خلق آذربایجان شوروی، همراه با چندین هزارنفر از ساکنان روستاها و شهرهای نخجوان به سمت مرز ایران و شوروی حرکت کردند. آنها روز 21 آذر با افروختن آتش و سردادن شعار «اوتای بوتای بیر اولسون» سعی در ایجاد ارتباط با ساکنان این طرف مرز کردند. جو مراسم شبیه مراسم جشن و شادمانی فرو ریختن دیوار برلین بود که یک ماه پیش رخ داده بود. ماموران مرزی ایران و شوروی اولتیماتوم تظاهرکنندگان مبنی بر برچیدن موانع مرزی و رفع محدودیت‌های مسافرت آزاد به مدت بیست روز را پذیرفتند، چرا که در غیر این صورت موانع مرزی توسط اجتماع کنندگان تهدید به نابودی می‌شد.

روز آخر مهلت بیست روزه (31 دسامبر)، تجمع کنندگان حاضر به جدایی دوباره با برادران و خواهران خود نشدند و در مقابل اعمال زور نیروهای مرزی دو کشور، چند ایستگاه مرزی را تخریب کرده و به آتش کشیدند. آنها فنس‌های مرزی جداکننده‌ی این دو منطقه را شکستند. این تلاش سمبلیک برای وحدت دو آذربایجان، باعث شد 31 دسامبر به عنوان «روز اتحاد آذربایجانی‌های جهان» در تقویم ماندگار شود.

مهم این است که 21 آذر فراموش نشود و همچنان در خاطره‌ها بماند تا روزی که اتفاق دیگری باعث شور و نشاط مردمی شود و بیست‌ویک آذر با آن درآمیخته و با جهت دادن به اتفاقات، نقش تاریخی خود را ایفا کند.

نویسنده: ابراهیم ساوالان