آیا بازگشت دولت بایدن به برجام شتاب گرفته است؟ سه اقدام روز پنجشنبه چه بود؟
در حالی که در هفته‌های اخیر گمانه‌های بسیاری درباره «احیای برجام» مطرح می‌شد و مقام‌های تهران و واشینگتن هر یک دیگری را به برداشتن گام عملی فرامی‌خواند، سرانجام دولت آمریکا روز پنجشنبه دست به سه اقدام دیپلماتیک زد.
این سه اقدام یا سه خبر مرتبط با ایران با واکنش‌هایی متفاوت روبه‌رو شد.
اکنون باید دید آیا این رویدادها به معنای هموار شدن مسیر احیای برجام است یا هنوز تا آنجا مسافتی بسیار مانده است. همچنین این پرسش مطرح است که تهدیدهای اخیر ایران درباره ضرب‌الاجل پنجم اسفند و پایان دادن به اجرای پروتکل الحاقی چه سرنوشتی خواهد یافت و آیا تغییری در سخنان رهبر و رئیس جمهوری اسلامی ایران شنیده خواهد شد یا خیر.
سه گام در روز پنجشنبه
اقدام‌های آمریکا در روز پنجشنبه مشخصا سه مورد بود: «لغو محدودیت تردد دیپلمات‌های جمهوری اسلامی در نیویورک»، «پاسخ مثبت به حضور در نشست ۱+۵» و «پس گرفتن موضع دولت دونالد ترامپ مبنی بر فعال شدن مکانیسم ماشه».
نامه به سازمان ملل درباره مکانیسم ماشه مهم‌ترین اقدام روز پنجشنبه بود و می‌توان تسامحا آن را «غیرفعال کردن مکانیسم ماشه» خواند.
ریچارد میلز، سفیر موقت آمریکا در سازمان ملل، در نامه‌ای به شورای امنیت اعلام کرد نامه‌های دولت قبلی آمریکا مبنی بر بازگشت تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را پس می‌گیرد. میلز در نامه‌اش نوشته است: «دیدگاه ایالات متحده این است که تمهیدات مندرج در بندهای ۷ و ۸ و همچنین ۱۶ تا ۲۰ قطعنامه ۲۲۳۱ همچنان برقرار است» و قطعنامه‌های تحریمی قبلی همچنان لغو شمرده می‌شوند.
شش سال پیش هنگامی که ایران و قدرت‌های جهانی برجام را امضا کردند، شورای امنیت سازمان ملل نیز با صدور قطعنامه ۲۲۳۱ عملا تمامی تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران را لغو کرد.
دولت ترامپ در اردیبهشت ۹۷ از برجام خارج شد اما مرداد امسال به شورای امنیت ملل اعلام کرد از آنجا که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ همچنان به عنوان «یکی از مشارکت‌کنندگان برجام» تلقی می‌شود، خواستار بازگشت تمامی تحریم‌ها علیه ایران (موسوم به مکانیسم ماشه) است.
«عبارت اسنپ‌بک» که در برخی رسانه‌های فارسی «مکانیسم ماشه» ترجمه شده، به معنای این بود که هر گاه یکی از مشارکت‌کنندگان برجام تایید می‌کرد که ایران از تعهدات برجامی‌اش تخلف جدی کرده می‌توانست در فرایندی ۶۱ روزه خواستار بازگشت تمامی تحریم‌های قبلی علیه جمهوری اسلامی شود.
درخواست دولت ترامپ برای فعال‌سازی این مکانیسم از این جهت با مخالفت سایر طرف‌ها روبه‌رو شد که او دو سال قبل از این توافق خارج شده بود.
به هر روی اکنون سفیر موقت آمریکا در سازمان ملل اعلام کرده واشینگتن همچنان قطعنامه ۲۲۳۱ را جاری و قانونی می‌داند و تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران همچنان لغو است.
اعلام حضور در نشست آتی ۱+۵ نیز دومین خبر روز پنجشنبه بود. ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، گفت دولت بایدن دعوت اتحادیه اروپا برای شرکت در نشست گروه پنج به علاوه یک با ایران را برای «گفت‌وگو پیرامون راهی دیپلماتیک درباره برنامه هسته‌ای ایران» می‌پذیرد. آخرین حضور نماینده‌ای از آمریکا در نشست این گروه به پیش از اردیبهشت ۹۷ بازمی‌گردد.
تردد دیپلمات‌های ایران در نیویورک نیز سومین خبر بود و از زبان مقام‌های ارشد وزارت خارجه آمریکا بیان شد. اواخر تیرماه امسال به دستور مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، تردد دیپلمات‌های جمهوری اسلامی در نیویورک بسیار محدود شد و محمدجواد ظریف و سایر دیپلمات‌های ایران اجازه یافتند فقط در محدوده‌ای بین سه ساختمان مقر سازمان ملل، دفتر نمایندگی ایران و محل اقامت نماینده ایران تردد کنند. در آن زمان تنش بین ایران و آمریکا به دنبال سرنگونی یک پهپاد آمریکایی به دست سپاه پاسداران به اوج رسیده بود و حتی زمزمه‌هایی مبنی بر تحریم ظریف نیز مطرح بود؛ با این حال وزارت خارجه آمریکا همزمان با اعلام این محدودیت تردد، برای ظریف ویزا صادر کرد.
واکنش‌ها چه بود؟
نخستین اظهار نظرهای ایران درباره اقدامات روز پنجشنبه از آن وزیر و سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی بود.
محمدجواد ظریف ضمن استقبال از تصمیم آمریکا، در توییتی نوشت که اگر تحریم‌های آمریکا لغو شود، تهران نیز بلافاصله تخلفاتش از برجام را که او با عنوان «اقدامات درمانی» از آن یاد کرد، به عقب بازمی‌گردد.
سعید خطیب‌زاده نیز با اشاره به اینکه دیگر پنج به علاوه یکی وجود ندارد و ۱+۴ جای آن را گرفته، در توییتی نوشت: «حرکات نمادین خوب است. اما برای احیای ١+۵ آمریکا باید عمل کند: تحریم‌ها را بردارید.»
رویترز گزارش داده دولت بایدن تصمیمات جدیدش در قبال ایران را پیشاپیش به دولت اسرائیل خبر داده بود. با این حال رسانه‌های اسرائیلی نوشته‌اند در جریان گذاشتن دولت اسرائیل از مجرایی به جز گفت‌وگوی تلفنی بایدن و نتانیاهو بوده است.
شماری از دیپلمات‌های اروپایی، همچون ژرار آرو، سفیر فرانسه در آمریکا، نوشتند: «هجوم دیپلماتیک آغاز شد.»
اقدام روز پنجشنبه واشینگتن همزمان بود با بیانیه وزرای خارجه فرانسه، آلمان، بریتانیا و آمریکا که پس از رایزنی چهارجانبه، در بیانیه‌ای مشترک ضمن تاکید بر بازگشت کامل ایران به تعهدات برجامی‌اش، درباره پیامد توقف اجرای پروتکل الحاقی هشدار دادند.
از سوی دیگر میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین، با اشاره به اینکه «دیر رسیدن بهتر از هرگز نرسیدن است و زمان سیاست واقع‌گرایانه و دیپلماسی فرارسید» در توییتی از «کسانی که طرفدار مکانیسم ماشه و با سیاست فشار حداکثری علیه ایران همراه شدند» انتقاد کرد.
چند سیاستمدار آمریکایی نیز از اقدام دولت بایدن انتقاد کردند. از جمله مایکل مک‌کال، عضو مجلس نمایندگان آمریکا، با تاکید بر اینکه تلاش دولت بایدن برای بازگشت به «توافق معیوب» برجام «مایه نگرانی است» گفت نباید اهرم فشاری که دولت ترامپ بر ایران ایجاد کرد به باد داده شود.
لیز چنی، دیگر نماینده عضو کنگره، نیز در توییتی نوشت: ایران همچنان در صدد باج‌گیری هسته‌ای است و گروه‌های نیابتی‌اش را برای حمله به آمریکاییان به کار گرفته است «اما پرزیدنت بایدن می‌خواهد به برجام بازگردد».
با این حال برخی اعضای کنگره نیز از اقدام دولت بایدن حمایت کردند. از جمله آدام شیف، عضو دموکرات مجلس نمایندگان و رئیس کمیته اطلاعاتی این مجلس، با تاکید بر اینکه جمهوری اسلامی نباید به تسلیحات اتمی دسترسی یابد گفت از تصمیم دولت بایدن مبنی بر احیای تلاش‌های دیپلماتیک استقبال می‌کند و امیدوار است دولت بایدن سایر اقدامات را نیز برای محدودتر کردن برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی و همچنین حمایتش از تروریسم در پیش بگیرد.
روزنامه واشینگتن پست نیز در یادداشتی نوشت در شرایطی که گروه‌های نیابتی وابسته به ایران در حال حمله علیه مواضع آمریکاییان هستند، اکنون زمان مناسبی برای مذاکره با ایران نیست.
