آتالار سؤزۆیازان: شیخ محمود کاشغری , یېغان: مصیب قنبرزاد
شیخ محمود کاشغری (قاشقارلیتورکها مفاخر علمی و فرهنگی بسیار دارند ولی محمود کاشغری حق بزرگی بر گردن همه تورکان جهان دارد، او بزرگترین زبانشناس و مردم شناس در زمان خود شناخته میشود.دایرة المعارف تورکی -عربی او اثری جاویدان است.که ۱۰۰۰ سال قدمت دارد، و سند عظمت زبان تورکی است،
محمود ابن حسین ابن محمد الکاشغری در اواخر قرن چهارم هجری (حدود ۳۸۰ هجری قمری) در حوالی دریاچه ایسیق گول، برسغان به دنیا آمد. در آن زمان پدرش حسین ابن محمد نوه هارون ابن حسن بن سلیمان بن بوقراخان حاکم برسغان بوده است. برسغان هم اکنون شهری در قرقیزستان کنونی میباشد.اوملژان پرتساک Omeljan Pritsak نویسندهٔ مادهٔ قاراخانلیلار Karaxanlılar در «دائرةالمعارف اسلام»، دربارهٔ «محمودبن یوسف بغراخان» جد اعلای محمود کاشغری چنین مینویسد: «محمودبن یوسف ملقب به قوامالدوله، خاقان بزرگی بود. تنها ۱۵ ماه (۴۴۸-۴۴۹) توانست حکومت کند و حکومت را به فرزند ارشدش حسین چاغری تگین وا سپرد. او، پدر محمود کاشغری، دانشمند زبان شناس آن روزگار بود. قبل از اينكه به بغداد برود سفرهاي زيادي به سرزمينهاي ترك نشين داشته است. احتمال دارد كه نزاعهاي داخلي همين سلسلة قراخاني سبب اين مسافرتها و مهاجرت ها شده است. در بغداد او با بسياري از اديبان ملاقات كرده و در مي يابد كه علاقة زيادي به زبان و مردم ترك دارد، بنا براين ترغيب ميشود كه دو اثر راجع به آنها بنويسد. از همين جا شروع به نوشتن كتاب ديوان لغات الترك( 464 هـ . ش) مي كند. بر طبق اطلاعات داخل كتاب، او چهار قسمت از آن را در طول سالهاي 464 تا 476 مينويسد. نسخه اصلي ديوان دردست نيست اما تحرير دست نوشتة منحصر به فردي از آن به تاريخ 27 شوال 664 بر ميگردد.. دومين اثر كاشغري دستور زبان تركي به نام جواهرالنحو في لغت الترك است كه اين هم مفقود شده است و از لابلاي نوشته هاي ديگران موجوديت آن مدلل ميشود. آثار كاشغري اهميت به سزايي در زبان تركي و همچنين براي تاريخ، جغرافي و ادبيات عامه مردم ترك زبان دارد. او زبانشناسی برجسته است تسلط او به زبانهایی نظیر عربی تبتی چینی لاتین فارسی انواع شاخه های غربی و شرقی زبان تورکی و هندی در کتابش مشهود است.او ترکی و عربی را مثل دو اسب مسابقه میداند که پا به پای هم می آیند.
دیوان اللغات التورک و منظومه عظیم قوتاد قو بیلیگ دو اثر عظیم دوره شاهان قاراخانی است که مرجعی برای تورکی میانه و پلی برای تورکی باستان شناخته میشود، و مرجع و معیاری برای زبان تورکی است که در صورت انحراف زبان تورکی از مسیر خود میتوان با مراجعه به این دو کتاب بازیابی کرد..دیوان اللغات التورک کتاب طلایی و مقدس ما تورکان است،که بدلیل نیاز ملت عرب به تکلم با تورکان ساکن بغداد و سامرا و … که در دربار و لشگر عباسیان بودند ، شیخ محمود کاشغری کتاب خود را حدود هزار سال پیش به خلیفه عباسی المقتدی بالله تقدیم میکند که یک لغتنامه و دایرة المعارف تورکی-عربی است، ما اکنون به مدد دیوان اللغات التورک شجره نامه تورکان را استخراج میکنیم و قبایل و طمغاهای ایشان را میدانیم، در ایران دکتر دبیر سیاقی و پروفسور صدیق هریک دیوان اللغات الترک را بازنویسی کرده اند که به طبع بازنویسی پروفسور صدیق جامع تر وکاملتر است.
محمود کاشغری به جغرافیا و تاریخ هم تسلط دارد نقشه جهان او که مکانهای سکونت تورکان را نشان میدهد جزو بهترینهای عصر خود است و محلهای استقرار تورکان را در ازربایجان و قفقاز و ترکستان و اویغورستان مشخص ساخته است،
يونسكو سال ٢٠٠٨ را به پيشنهاد وزارت فرهنگ تركيه به نام محمود كاشغري نامگذاري كرده است. سال ۲۰۰۸ دقيقا مصادف با هزارمين سال تولد اين شخصيت مشهور تاريخي است كه جزو يكي از پيشرو هاي رشته زبان شناسي و دايره المعارف و لغت نامه نويسي است.
کار بزرگ دیگر شیخ محمود کاشغری جمع آوری و ثبت روایات و احادیث مربوط به تورکان است که حدیث مشهور رسول الله مبنی بر آموزش زبان تورکی را محمود کاشغری با رعایت امانت نقل کرده است. ایشان بعد از عمری تلاش به وطن اصلی خود برگشت و مقبره ایشان در کاشغر میباشد،
روحش شاد جایش جنت فردوس باد
————-
آتالار سؤزۆیازان: شیخ محمود کاشغری یېغان: مصیب قنبرزاده دیوان لغات الترک کیتاب ېندان١
باشلانقیج تۆرکۆن دیلین دۈغا دیلͬ دئییب لَر، نیه کͬ بیزیم بۇ دیلیمیزه کیمͬ ایسه یییه دۇرمایېب. بۇ دیل اؤزگۆرجه سینه ائل آراسېندا بؤیۆیۆب باشا چاتېب دېر. بۇ دیل تۆرک لَرین آتلارېن اۆستۆنده دۈغۇدان باتېېا و باتʹ داندۈغۇیا و قۇزئیدَن گۆنئیه و گۆنئیدَن قۇزئیه چاپېب و هر یییه لͬ دیله مئیدان اۈخۇیۇب دۇر. بۇ دیل آنالارلایلاسͬ ، آتالار سؤزۆدۆر. تۆرکͬ دیل، اَمʿ دیلیدیر. ایش گۆج سؤزۆدۆر، بۇنا گؤره دیر کͬ بۇ دیلده بیربۇقَدَر بۈل بۈل ”چاغ” و ”ایش)فعل(” واردېر. تۆرک میللتینه گ͑رʿک ایمیش کͬ بۇقَدَر ”چاغ” و ”ایش”یارادیب.آمما آتالارسؤزۆ، باشقا بیر قۈنۇدۇر. آتالارسؤزۆ دۈلۇ حͅ مت و قېسسا فلسفͬ و تۈپلۇم سؤزۆدۆر.آتالارسؤزۆن دʿن دۈیماغ اۈلماز، شیرین، دادلʹ و پانبۇغ کیمͬ یۇمشاق دېر. هرک͑سه دʿیʿر، تۈخۇنار آمما هئچکیمین ده آجېغʹ گ͑لمʿز.بیز بۇ قېسسا آتالارسؤزلَری اَن اَسͬیازېلان آتالارسؤزۆ دېر کͬ دیوان لغات الترک کاشغری ده یازېلېبو چۈخۇ آذربایجان دا ایشلَنیر. بیرآزې چۈخ و بیرآزې آز، آمما آتالارېمېزېن سؤزۆن مین ایل بۇندان قاباقمین لَر کیلۈمتر اۇزاغلیدقدان، چین تۆرکیستانېندان ائشیتمه سͬ بیر باشقا دادی وار.مصیب قنبرزادهآرماغان اۈلۇنۇر یاشام یۈلداشېما٢
آج نه یئمʿز، تۈخ نه دئمʿز.١.ac ne yeməs, toq nə teməs.آچېقلېق )وارلͬ( اَر چابۇک )تئز( قارېماز.٢.Açığlığ ər çabük qarımas.آغۇلدا اۈغلاق دۈغۇلسا، آرخدا اۈتو بیتَر.٣.Ağılda oğlaq toğsa arıqda oti önər.آغېر یۆکۆنͬ اؤزگه یه یۆکلَمه ،.۴اؤزۆنۆده آج ساخلایېب اؤزگ͑نͬ دۈیۇرما.Ağruq ağır işingni aynağuq yüyürmə,açrub özüng öşərib aynağunı toyurma.آژۇن)دۆنیا( گئجه گۆندۆزۆ یئل تَکین )قوناق؟( گئچʿر،.۵هرکسͬ ایسته سه گۆجۆن آلار.Ajun tüni kündüzi yəlkin keçər,kimni qalı satğasa küçin kəvər.آلېم )بۈرج( گئج قالسا آیاقلانېر..۶Alım keç qalsa ayaqlanur.آلېمجʹ )بۈرج صاحابې( آسلان اۈلار، )وئریمجͬ( بۈرج لو سېچان.٧.alımcı arslan, berimci sıcğanآلېنان)حیله( آسلان تۇتۇلار، گۆج ایله کۆسͽۆک)مترسͷ، قؤرخۇلۇق( تۇتۇلماز.٨.Alın arslan tutar, küçun kösgük tutmas.آلېنان )تدبیر( آسلان تۇتولار،٩.گۆج ایله )زورلا( اویوق )مترسͷ خیال شبه( تۇتۇلماز.alın aslan tutar,küçin oyuq tutmas.آلپ لارلا)قهرمان( وۇرۇشما، بʿی لَرایله دۇرۇشما) قارشېلاشما(.١٠.Alplar birlə uruşma, bəglər birlə duruşma.آناسʹ زیرنگ یۇفقا)لاواش( یاپار. اۈغۇل دا تئز قۈشا قاپار.١١.Anası təvlük yuvqa yabar. Oğlu tetik qoşqa qapar.آرپاسېز آت )داغ( آشماز، ،١٢.آرخاسېز اَر)پهلوان( چریͷ سېندېرانماز.Arpasız at aşumas,arqasız ər çərig sıyumas.٣
آشېن داددۇزۇن تاس یئمʿز.١٣.Aş tatığı tuz yoğrın yeməs.آتا اۈغلۇ آتاج اۈلار.١۴.Ata oğlu ataç toğar.آت تَکۆزلۆگۆ )آغلېغʹ( آی اۈلماز.١۵.At təküzligi ay blomas.آتا دۈنو اۈغۇلا یارارسا،)داها( آتاسېن دیلَمʿز.١۶.Ata tonı oğulqa yarasa atasın tiləməs.دʿوه یۆکۆ آش )غذا( اۈلسا )یئنه ده( آج آداما آز گؤرسʿنَر.١٧.atan yükü aş bolsa açqa az körülür.آتاآنا آچېغ آلما)گؤی( یئسه، اۈغلان قېزېن دیشͬ قامار)قاماشار(.١٨.Atası anası açığ alımla yesə, oğlı qızı tışı qamar.آوچʹ نئچه آل)حقه( بیلسه، آیې آۈنجا یۈل بیلیر.١٩.Avçı neçə al bilsə, ayəğ ança yol bilirآی دۈلاندا الینَن گؤرسʿتمه.٢٠.معادل: گؤرۆنَن ک͑ندی بʿللَدَن گ͑رʿک دئییل.Ay tolum bolsa, əligin imləməs.وار پاخېر)مس( یۈخ آلتېن)قېزېل.(٢١.Bar baqı, yoq altın.پارچا یاماغʹ پارچایا، قارېش)یون( یاماغʹ قاریشا.٢٢.Barçın yamağı barçına. Qarış yamağı qarışqa.وئرمیش )باغېشلانمېش مالʹ( اؤزۆنۆنکͬ بیل. اینسان چالېشار قارېنا)گؤره(،٢٣.قالمېش وار اؤزگ͑نین دیر، سʿن قبره گیرʿن کیمͬ.Bermiş səning bil yalnuq tapar qarinqaqalmış tavar ayınnıng kirsə qara orunqa.بئش اَرʿنَک )بارماق( دۆز گ͑لمʿز.٢۴.Beş ərənək tüz ərməs.بیلͽه اری )بیلیجͬ( اۇجا تۇتۇب سؤزۆن ائشیت،٢۵.اَردʿمینͬ)هنر( اؤیرʿنیب ایشه سۆر.Bilgə əriğ əyku tutub sözin işitəyrəmini öyrənibən ıçqa sura.۴
بیلͬͽ انسانلار آراسېندا بؤلۆنۆب.٢۶.Bilig kişi ara ülüklüg ol.تانېنمېش شیطان گیزلین کیشیدَن اییدیر) یاخشʹ دېر(.٢٧.Bilmiş yek bilməyik kişidən yeg .بیر قارقاایله قېش گ͑لمʿز.٢٨.)ائشدَیʿر: بیر گۆل ایله یاز اۈلماز.(Bir qarğa birlə qış kəlməs.بیر تۆلͅ ۆنۆن دʿریسͬ ایͅ ͬ یۈل سۈیۇلماز.٢٩.Bir tilkü tərisin ikilə soymas.بیر تۈی ۇن)بۇدا راهبی( باشʹ آغرېسا، هامʹ تۈیلارین باشʹ آغرېماز.٣٠.Bir toyın başı ağrısa, qamuq toyun başı ağrımas.بیر بیر ایله )یېغېشار( مین اۈلار،٣١.داماداما گؤل اۈلار.Birin birin ming bolurtama tama köl bolur.بولداچʹ )گ͑لَجͅʿ لͬ( بیزۈو، اؤکۆز )سۆرۆسۆ( آراسېندا بʿللَنَر.٣٢.Boldaçı buzağu öküza bəlgili.شۈخۇمدا ساواشان، خرمن ده ساواشماز.٣٣.Bolsa örtkündə, irtəş bolmas.چاخېر اۈلمامېش، سېرکه اۈلما.٣۴.Bor bolmayıp sirkə bolma.بۇغدالېقدا آجʹ قېجʹ دا )گیاه تلخه( سۇوارېلار .٣۵.Buğday qatında sarqaç suvarlur.بۇلمۇش نَیی )کͬ( سئویرسن، چۈخدا اۈنلارا سئوینمه،٣۶.الدَن گئدَنلَره ساقېنما )غم یئمه( آز اۈنلار افسوس یئ.Bulmış nəngin sevərsən, aqrun anqar səvingil,barmış nəning saqınma, azraq angar öküngil.بۇشماسان)چالېشماسان( بۈز قۇش تۇتارسان،٣٧.اَومʿسʿن)تَلَسمʿسʿن( اۆرۆن )اعلا( قۇش تۇتارسان.Buşmasar boz quş tutar,evməsər ürün quş tutar.بۆتۆن اۇملوغ )تمیز پالتارگییʿن( هاردا ایستر اۈتۇرۇر.٣٨.Bütün ümlüğ qonça bolsa olturur۵
بۇزدان سۇ دامار.٣٩.Buzdan suv tamar.چاخشاخدا )داشلېق( اۈت اۈلماز،۴٠.جاغراخدا )کچل( اۇتانماق.Caxşaq üzə ot bolmas,caqraq bilə uvut bolmas.چاخسا )چاخماق( توتنَر)توستولَر، یانار(،۴١.چالسا)ساز، سؤز( بیلینَر.Çaqsa tütnür,çalsa bilünür.ائششͷَ )دییʿر( باشېم آینʹ سا،۴٢.سۇندۇرۇدا)سۈن دریادان( سۇ ایچʿج͑ͽʿم.Eşyək ayur başım bolsa,sundurıda suv içgəymən.ائو بیزۈوۇ اؤکۆز اۈلماز.۴٣.Evdəki buzağu öküz bolmas.ائو̮ک)تَلَسʿن( ائوه دʿیمʿز)چاتماز(..۴۴Evək evgə təgməs.ائویͷ )تَلَسیͷ( سینَک )میلچͷʿ( سۆته دۆشَر..۴۵Evik sinək sütgə tüşür.ائویییʿسͬ، قۈناغېن قارنېن دۈیۇرسا، قۈناق یۈللانار..۴۶Evliğ toyğursa közi yolga bolur.اَمͷʿ سیز )زحمت( بیر دۇرۇم اوۈلماز.۴٧.əmgəksiz turğu yoq.اَر سؤزو بیر اۈلار، یʿهʿر کؤزۆ)دʿلیͬͽ( اۆچ اۈلار.۴٨.ər sözi bir, əyər közi uç.اردʿم )هنر( باشʹ دیل)دیر(.۴٩.ərdəm başı til.اَردʿمسیزدʿن قوت چʿرتیلیر. )هنرسیزدʿن خوشبخت لیͷ قاچار(.۵٠.ərdəmsizdən qut çərtilur.اَر باشېنا بلا )مون(، داغ باشېنا یئل دʿیʿر.۵١.ərgə mung təgir,tağ səngəringə yel təgir.۶
اریͷ )زیرنگ( اَینͬ )پالتارې( یاغلʹ اۈلار،۵٢.اریم͑ͽن ین)تنبل( باشʹ قانلʹ اۈلار.ərik erini yağlığ,ərməgi başı qanlığ.اَر آختاران )قادېن( اَره گئدَنمʿز، تَلَسʿن ائوه یئتمʿز.۵٣.ərsək ərgə təgməs, əvək evgə təgməs.اَت دیرناقدان آیریلماز..۵۴ətli tirnağaqlı əyirməs.اییی اَر)یاخشʹ کیشͬ( سۆمۆگۆ ارییʿر؛ آدې قالار..۵۵əygü ər süngüki ərir atı qalır.ایییلیͽۆ )یاخشͬ لیغͬ( آت سۇیۇن آلتېنا، اۆستۆنده آرا..۵۶əygülügni su ayaqinda kəmiş, başında dilə.گؤنۆل ایستͬ )محبت لͬ( گ͑رʿک.۵٧.Gönül isigligi gərək.خانېن ایشͬ اۈلاندا، خاتۇن ۇن ایشͬ قالار.۵٨.Xan işi bolsa xatun işi qalır.ایͅ ͬ قۈچ ۇن باشʹ بیر قازاندا بیشمʿز.۵٩.iki qoçungar başı bir aşaçta bişmas.ایͅ ͬ بۈغا ایجʿشیر)دویوشور( اۈرتا)دا( کؤکͽ͑ۆن )مېغ مېغ( خېنجېلېر.۶٠.Ikki boğra igəşir, orta kögəgin yançılır.ایم بیلَن )اسم شب( اؤلمʿز.۶١.Im bilsə ər ölməs.ایتین چاخېرې )شرابی گؤز( آتا دʿیʿر،۶٢.آتېن چاخېرې ایته دʿیمʿز.It çaqırı atqa təgir,at çaqırı itqə təgməs.ایت اېسېرماز)قاپماز( آت تَپمʿز)تَپیͷ لَمʿز( دئمه.۶٣.it ısırmas, at təpməs temə.چارېق اۈلسا اَر )انسان( اؤلمʿز )اذیت اۈلماز(،.۶۴ایچلیͷ )یʿهʿر چۇل ۇ( اۈلسا آت)ېن بئلͬ( یارالانماز.izlik bolsa ər öliməs,içlik bolsa at yagrımas.٧
کنکاشلʹ)بحث( بیلی اویرʿشیلیر،.۶۵کنکاشسیز بیلیͷ اَپرییر)چورویور(.Kənqəşlig bilik üyrəşir,kənqəşsiz bilik oprəşur.گئییم لͬ )یاغمۇرلو( اؤلیمʿز)ایسلانماز(، کلفت لͬ کۆرʿنمʿز)تَرپʿنَمʿز(..۶۶Kəyuklüg öliməs, küfəçlig küriməs.کیچیͷ بیلیب یاغʹ نʹ یئرگۆ اَمʿز) یاخشʹ اۈلماز(،۶٧.اَرگ͑رمʿییب )اؤزگۆر( قویسان)بوشلاسان( ائلینه قونار )ییʿلَنَر(.Kiçik bulup yağını yergü əməs,ərgərməyip qoysa ani elin qonar.کیچیͷ اۇلۇنۇن)بؤیۆگ( اۆزۆنه دۇرماز،۶٨.قېرقʹ سۇنقۇرا )قجیر( قارېشماز.Kiçik uluğqa turuşmas,qırğuy sonqurqa qarışmas.کیچیͷ یاشدا چالېشماغا بʿرکییه ن، بؤیۆکلوگده سʿوینَر.۶٩.Kiçikdə qatıqlansa ulğayu səvnur.گئن دۈن اَپریمʿز)کهنه لمʿز(،٧٠.ک͑نکاشلʹ بیلͬͽ آرادان گئتمʿز.kin ton opramas,kəngəşlig bilig artamas.گؤیه تۆپۆرسʿن اۆزَن دۆشَر.٧١.Kökgə sağursa yüzgə tüşür.)هرکسین( سینه سینده ن اۈد قۈزانار.٧٢.ائشدَیʿر: اورʿک یاراسېز اۈلماز.Köksi ara ot tütər.کیمین گؤنلۆ دار)فقیر( اۈلسا، چاره سͬ یۈخ،٧٣.هرنه گۆج ایله اۈنو تۈخ وارلʹ ائتمͷʿ اۈلماز.Köngül kiming bolsa qalı yoq çığay,qilsa küçün bolmas anı toq bay.کؤپ )بۇدالʹ، قالېن( سؤیۆده قۇش قونار،٧۴.کؤکلͬ کیشͬ یه سؤز )نامه( گ͑لیر.Köp sögütgə quş qonar,körklüg kişigə söz gəlir.٨
قۈوۇرن قارمالاناندا )تالان اۈلاندا(، ییه سͬ ایͅ ͬ اللͬ توتار.
٨۶.Qağun qarma bolsa, iyisi ikki əligin təgir.قالېن بۇلۇتۇ تۆپۆ)یئل( آچار،
٨٧.باغلʹ ایشͬ )دۆیۆنۆن( رشوه.Qalın bulutuğ tüpi sürər,qarangu işiğ urunç açar.قاز سۆرۆسۆ قلاوۇزسۇز )ایزچͬ راهنما( اۈلماز.
٨٨.Qalın qaz qılavuzsuz bolmas.قارا بۇلۇتͬ یئل آچار،
٨٩.اۇرۇنج )رشوه( بیله ائل )دۆیون( آچار.Qara bulıtığ yel açar,urunç bilə el açar.قارقا قازې یانسېلارسا بۇدۇ سېنار.
٩٠.Qarğa qazğa ötgünsə butı sınar.قارې اؤکۆز بالتادان قۈرخماز.
٩١.qarı öküz balduqa qorqmas.قارقا قارېسېن تانېماغ اۈلماز،٩٢.کیشͬ نین )اینسانېن ( آلاسېن )روحون( گؤرماغ اۈلماز.qarqa gqrısın kim bilir,kişi alasın kim tapar.قارداش دئدیق قایمادېق)قاینامادېق(،٩٣.قایېن دئدیق قایدېق)قارېشدېق(.Qayaş temiş qaymaduq,qayın təmış qaymış.قاینار اؤکۆز )چای ( گئچیͅ سیز )کؤپرو( اۈلماز.٩۴.Qaynar öküz keçiksiz bolmas.قاز قوپسا)قوزانسا( اردک گؤلو یییه لَنَر.٩۵.Qaz qopsa ördək kölig igənür.قېلېچ پاسلانسا ایش آخسار،٩۶.کیشͬ فاسلانسا، تېنجېخار )قوخار(.Qılıç tutıqsa iş yunçır,ər tatıqsa tunçır.قېرخ ایلدَن قېرخ ایله بای )وارلʹ( چېغای )یۈخسول( دۆزلَنیر)برابر اۈلور(٩٧.Qirq yılqa təgin, bay çığay tüzlənür.١٠
قېشېن قۈناغʹ اۈد اۈلار.٩٨.Qış qonuqu ot.قېشا حاضر اۈل، گ͑لسه برکتلͬ یای هاواسʹ،٩٩.دۆن)گئجه( گۆن اؤزلͷَ )زامان( آی)لار( بئله گئچʿر.Qışqa etin kəlsə qalı qutluğ yay,tün gün keçə alqınur özlək bilı ay.قېزایله گؤلَشمه،١٠٠.قېسراق ایله )مادیان آت( یارسشما.Qiz birlə kürəşmə,qısraq birlə yarışma.قۈلان قۇیۇیا دۆشسه، قۇرباغا آیغېر)ک͑هʿرآت( اۈلور١٠١.Qolan quyuğqa tüşsə, qurbağa ayğır bolur.قۈرخان کیشͬ یه قۈیۇن باشʹ قۈچ باشʹ گ͑لَر.١٠٢.Qorqmış kişigə qoy başı qoş körünür.قۈشا)ایͅ ͬ( قېلېج )بیر( قېنا سېغماز.١٠٣.Qoş qılıç qınqa sığmas.قۇراتا )باشارېسېز( اۈیناماق بیلمʿز، یئریم دار دئیʿر.١٠۴.Quratğa büyik bilməs yerim tar ter.قۇرۇلموش کیریش)تیر( دۆیۆنلَنمʿز،١٠۵.اۇغۇرنان)کمندیله( داغ اَییلمʿز.Qurmış kiriş tügülməs,uqrqun tağ əgilməs.قۇرۇ آغاج اَییلمʿز.١٠۶.Quru yığaç əgilməs.قۇرۇ قاشېق آغیزا یاراماز،١٠٧.قۇرۇ سؤز قۇلاغا.Quruq qaşuq ağızqa yaramas,Quruğ söz qulağqa yaramas.قۇش بالاسʹ قۇسېنجېغ)تهوع آور(،١٠٨.ایت بالاسʹ اۈخشانجېغ)ایستَمʿلͬ( اۈلار.Quş balası qusınçığ,it balası oxşancığ.١١
قۇش قاناتېنان )اۇچار(، اَر آتېنان.١٠٩.Quş qanatın ər atın.قۇتلۇغا)بʿخته و̮ره( قۈشا یاغار.١١٠.Qutluğqa qoşa yağar.قۇتسۇز )بدبخت( قۇیۇیا گیرسه قۇم یاغار.١١١.Qutsuz quyuğqa kirsə qum yağar.قویˀۇدا سو وار )اما( ایت بۇرنۇ دʿیم˼ز)یئتیشمʿز(.١١٢.Quyuğda suv bar, it burni təgməs.مۇش)پیشیͷ( اۈغلو مییو دۈغار. )ائشدَیʿر: آنادان بالا اۈلار(.١١٣.Muş oğlı muyav toğar.نه قدر احمق اۈلسادا یولداش یاخشʹ،١١۴.نه قدر اَیری اۈلسا یول یاخشېدېر.Neçə munduz ərsə eş əygü,Neçə əgri ərsə yol əygü.نئجه ایتͬ ده اۈلسا بېچاق، اؤز ساپېن یۈنماز.١١۵.Neçə yitik biçək ersə, öz sapın yonuməs.نه قدر گئییم اَپریسه)کهنه لسه( یاغمۇردا یارار.١١۶.)ائشدَیʿر: ساخلا سامانʹ گ͑لَر زامانʹ(.Nəçəmə obraq kəyük ərsə yağmurqa yarar.اۈغلاق ایلیͷ سیز )اۈلار(،١١٧.اۈغلان بیلی سیز)اۈلار(.oğlaq iliksiz,oğlan biligsiz.اۈغلان ایشͬ ایش اۈلماز،١١٨.اۈغلاق بۇرنۇزۇ ساپ اۈلماز.Oğlan işi iş bolmas,oğlaq müngüzü sap bilmas.گیئتدیͽیم یئر ایراق،١١٩.بۆرۆدۆ منͬ قاراق)قارا(.Oğrağım kəndi yıraq,Bulnadı məni qaraqاۈد دئسʿن آغزېن یانماز.١٢٠.Ot desə ağız köyməs١٢
اۈد تۆتۆنسۆز)تۆستۆسۆز( اۈلماز.١٢١.ایͽیت یازېق سېز)یالنېش( اۈلماز.Ot tütünsüz bolmas,yigit yazuqsuz bolmas.اۈدۇ آیقۇج )آلۈو( اؤچۇرمʿز )سؤندۇرمʿز(.١٢٢.)قان قان ایله یۇیۇلماز(.Otuğ oyğuç birlə öçürməs.اُوچو نئچه آل )حقه( بیل سه، آیې اۈنجا )قاچاق( یۈل بیلیر.١٢٣.Ovçı neçə al bilsə, ayiğ ança yol bilir.هامʹ انسانلارېن انتقام کینه سین، بیر آلیجʹ بۈرج بیل،١٢۴.نه قدر گۆجون وارسا، هامییا یاخشʹ اۈل.Öç kek qamuğ kişinin, yalnuq üzə alim bil,əygülügüg uğança,əligin bil telim qıl.اؤد)زامان( گئچʿر کیشͬ )انسان( دۈیماز.١٢۵.یالېن اۈغلو)آدمیزاد( مʿنگͬ )همیشه لیͷ( قالماز.Öd keçər kişi duymas,Yalnıq oğlu məngü qalmas.چۈخ سئوینج اۈلسا، قاتېق )چʿتینلیͷ( اۈخسۇنۇر )گ͑تیریر(.١٢۶.öküş sevinç bolsa qatığ oxsunur.اؤکۆز آیاغʹ اۈلماخدان یاخشʹ، بیزۈو باشʹ اۈلماقدېر.١٢٧.Öküz ayaqı bolğınca, bozağu başı bolsa yeg.سۆرتۆلمۆش اینجͬ یئرده قالماز.١٢٨.Ötlüg yincü yerdə qalmas.اؤزلͷ)فلͷ( قۈجاسېنا، بۈیاغ دالېنماز)عیب دئییل(.١٢٩.Özlək qarıtmışqa boyuğ talqımas.شۈخۇمدا شاواش اۈلسا، اؤتگۆنده)خرمن، بیچین( تارتېشېلماز.١٣٠.sabanda sandruş bolsa, ötğündə irtəş bolmas.ساچراتʹ دان)تله( قۈرخمۇش قۇش قېرخ ایل آیرې)لانمېش هاچا( آغاج اۆسته قونماز.١٣١.Saçratğudan qorqmış quş, qırq yıl ayrı yığaş uzə qonmas.ساقاق)چانه( بیچʿر، ساققال اۈخشار.١٣٢.)ائشدَیʿر: اَلینین داشېنا باخېم یا گؤزۆنۆن یاشېنا(.Saqa biçər, saqqal oxşar.١٣
ساتېجʹ نېن آذوقاسͬ آرېغ )تمیز( اۈلسا، یولدا یئیʿر.١٣٣.Sartnin azuqı arığ bolsa yol üzə yer.سېناماسان آلدانارسان،١٣۴.ساقېن ماسان) مواظب( اۇدۇزارسان.Sınamasa arsıqar,saqınmasa udsuqar.سؤیۆشۆب وۇرۇشۇر،١٣۵.اۈرتادا دۈن دیدیشیر.)ائشدَیʿر: ایͅ ͬ کیشͬ ساواشان دا، آرالېخدا کاسېبېن باشʹ سېنار(Sögüşüp uruşur ,orta ton titişür.سؤزه ) دʿرینلیینه( دالارسان، تۇتۇقلانارسان.١٣۶.Sözgə süçünsə bulun barır.سۇبۇران دا )قبرستان( ائو اۈلماز.١٣٧.Suburğanda ev bolmas.سۇندیلاچ )سئرچه( ایشͬ دئییل، اؤتکون )خرمن( تَپمͷʿ.١٣٨.Sundılaç işi ərməs ötkün təpmək.سۇ گؤرمʿیینجه اَتوک)باشماق( دارتما)چېخارتما(.١٣٩.suv körməkinçə ətük tatma.داغ داغا قاوۇشماز، کیشͬ کیشͬ یه قاوۇشار.١۴٠.Tağ tağqa qavuşmas, kişi kişigə qavuşur.تاپۇغ)زحمت خدمت( داش یارار، داش دا باش یارار.١۴١.Tapuğ taşığ yarar, taş baş yarar.داش اېسرېماس)دیشلَنمʿز( اؤپمͷʿ گ͑رʿک.١۴٢.Taşıg ısrumasa öpmüş kərək.تاتʹ گؤزۆندَن )وۇر( دیͅ ͑نͬ کؤکۆندَن )یۈل(.١۴٣.Tatığ közrə, tikəni tüprə.تاتسېز تۆرک اۈلماز، باش سېز بؤرک اۈلماز..١۴۴Tatsız türk bolmas, başsız börk bolmas.وار هرکیمین اؤک)چۈخ( اۈلسا،.١۴۵بʿی لیͷ اۈنا گ͑رʿک دیر،وارسېز قالان بʿی،اَرʿن سیزلیͅ دَن اَم͑ͽیʿر) اینجییر(.١۴
Tavar kimin öklisə ,bəgliə anar kəgəyur ,tavarsızın qalıb bəg ,ərənsizin əmgəyür.وار)مال( یېغېنʹ، سو آخېنʹ)سیل( کیمͬ دیر)ایندی بیل(،.١۴۶قایا کیمͬ ییʿسینͬ)صاحابین( آشاغʹ یۇیار)دېغېرلار(.Tavar yığıp su aqın indi saqın,qorum kipi iyişin qodı yuvar.داواچ خانېن )چین خانېن آدې( تۇرقۇسۇ)پارچ( تَلیم)چوخ(، دʿنلَمʿمیش )اؤشمʿمیش( بیچمʿز.١۴٧.Tavğaç xanın turqusu təlim, tənləməyib biçməs.دای )آت بالاسʹ( آت اۈلاندا آت )آتاسʹ آناسʹ( دینیر )دینجʿلیر، نفس آلېر(،١۴٨.اۈغول ارلَنَنده) بؤیۆیʿنده( آتاسʹ دینیر.Tay atatsa at tınur,Oğul ərəysə ata tınur.دایاغʹ)چʿلی‐ͷعصا( اۈلان دایماز)یېخېلماز(،١۴٩.تانېق )شاهد( سؤزو بیتیرمʿز )آخرې دئییل(.Tayaq bilə taymas,tanuq sözün bütməs.یۆگۆرʿن دایانʹ)تازې ایت( تۆلͅ ۆ سئومʿز.١۵٠.Tayğan yügürəni tilki seüməs.دʿییرمان دا دۈغۇلان سېچان، گؤی کۆکرʿمه سیندَن قۈرخماز.١۵١.Təgirməndə toğmış sıçğan kök kökrəgingə qorqmas.تَلَسمه ایش گؤرʿنده، دۇرغۇل )آرام( اۈل،١۵٢.تَلَسیͷ چاخماق چالانېن یۇلاسʹ )چېراغʹ(سؤنَر.Təgmə əvət işqa körüp turğıl ala,Çaqmaq çaqıp əvsə qalı uynur yula.دʿلیم )لاوقا‐گ͑و̮زه‐زَوزَک( سؤزون اۈخۇماق)قانماغ( اۈلماز.١۵٣.یالېن قایانʹ یېخماق اۈلماز.Təlim sözüg uqsa bolmas.Yalın qaya yıqsa bolmas.دʿن اۈلمایان یئرده دʿییرمان قۇرۇلسا، گؤزلَنیلمʿز یار)چات( گؤتورʿر..١۵۴Tənsizdə təgirmən turğursa,yarağsızda yar barır.١۵
دʿوه یۆک گؤتۆرسه کؤمچه نͬ ده گؤتۆرۆر..١۵۵Təvi yük kötürsə qamıç yenə kötürür.دʿوه بؤیۆگ اۈلسادا، مایاسʹ بؤیۆگ اۈلماز..١۵۶Təvəy bədük ərsə, mayaqı bədük ərməs.دʿوه مینیب قۈیۇن آراسېندا گیزلَنیلمʿز.١۵٧.Təvi münüp qoy ara yaşmas.تَزʿک قاردا یاتماز،١۵٨.اییی )یاخشʹ( اېسېز )یامان( قاتېشماز.Təzək qarda yatmas,əygü ısız qatmas.تیͅ مه یینجه)آغاج اَکمه یینجه( اؤنمʿز)ائنیمʿز، بؤیۆمʿز(،١۵٩.دیلَمʿیینجه )ایستَمʿیینجه( بۇلۇنماز.Tikməyincə önməs,tiləməyincə bulmas.)یۇمشاق( دیلیلنَن ترگی )سفره غذا( )اله(گ͑لَر.١۶٠.Tilin tergigə tegir.دیلین دۆیۆنۆن دیش یازماز)آچماز(.١۶١.Tilin tügmişini tişin yazmas.تۆلͅ ۆ اؤز اینینه هۆرسه، تَزʿک اۈلار.١۶٢.Tilki öz infə ürsə uyuz bolur.دۈغۇلان ارن لَر منگو)جاودانه( قالماز،١۶٣.آجۇن دا )دۆنیادا( اۇلدۇز گۆن بیردʿن بیره دۈغۇلۇر.toğub taqı qalmadı məngu ərən,Ajun küni ulduzı tutçı toğar.تۈقۇم)حیوان( دʿریسین اۇزۇب قۇیرۇغۇندا بېچاق سېندېرما..١۶۴ائشدَیʿر: سۈیۇب سۈیۇب قۇیرۇغۇندا مردار ائلَمه.Toqum büzüp qudruqda biçək sınma.ملایا خدمت )ائدَنده( تانریا خوش گ͑لمʿز..١۶۵toyun topuğsaq, tanrı sevincsiz.گئجه یورویʿن گۆندۆز سئوینَر،.١۶۶کیچیͷ ائولَنَن قۈجالېقدا.Tünlə yorup kündüz səvnür,kiçikdə əvlənip ulğayu səvnur.١۶
تۇتۇشمایېنجا دۆزَلمʿز،١۶٧.توپیرمʿیینجه)طوفان قوپمایینجا هاوا( آچېلماز.Tütüşməginçə tüzülməs,tüpiməyinçə açılmas.دۆز )اینسانلا( وۇرۇش، اۇتۇن )آلچاق( ایله اۆستَرمه )یارېشما(.١۶٨.Tüzün birlə uruş,utun birlə üstərmə.یازماز)همیشه دۆز( آتېش)تیراندازی( اۈلماز.١۶٩.یانېلماز بیلͽه )علم( اۈلماز.yazmas atım bolmas,yanılmas bilgə bolmas.اۇلۇ )بؤیۆگ( یارا اۈغۇلا قالار.١٧٠.Uluğ yağırı oğulqa qalır.اۇلۇغلۇق)مقام( بۇلسان اَگیل )تواضع(.١٧١.Uluğluquğ bolsa sən əygü qılın.اۇلۇغو)بؤیۆگ( اۇلۇغلاسان)احترام( قۇت بولور)خوشبت اۈلارسان(.١٧٢.Uluğnı uluğlasa qut bulur.سۇسۇزمۇشا ساقېق )سراب( هامېسʹ سۇ گؤرۇنۇر.١٧٣.Usuqmışqa saqığ qamuğ suv körüünür.اؤس )پالانلʹ قَجیرک͑رک͑س( اَس)جʿمدَک( گؤرۆب آشاغʹ آخار،١٧۴.بیلیجͬ کیشͬ اؤیۆد آلېب دۆز داورانار.Üs əs görüp yüksək qalıq qodı çaqar,bilgə kişi öğüt berip tavraq uqar.یاش اۈت یانماز،١٧۵.یالاواج)قاصد( اؤلمʿز.Yaə ot köyməs,yalafar ölməs.داوار)وار‐دولت( انسان اۈغلۇنۇن یاغʹ سʹ دېر،١٧۶.بیلی ار)دانشمند( یاغېسېنʹ نَیین سئو̮ر؟yağı ərür yalınguqung nəngi taüar,bilig əri yağısın nəlik sevər.اگر یاغʹ نʹ کیچیͷ سانسان باشان چېخار.١٧٧.Yağını aşaqlasan başqa çıqar.١٧
یاغېدا )وارلʹ( اۈلسون، گئدَنده پئهینͬ قالار.١٧٨.Yağının ərsə kərək yundağı dəyir.داغ یاغ یئمͷʿ یالقېسا )غصه( یئمͅʿ دَن اییی دیر،١٧٩.گۆن )یانېقʹ( قېزارماقدان یاخشʹ دېر.yalqsa yemə yağ əygü,küysə yemə kün əygü.یالېنۇق )انسان( اۈغلو یۈخ اۈلار، اییینین)یاخشʹ نېن( آدې قالېر.١٨٠.yalnguq oğlı yoqayur, əygü atı qalır.یالنۇق)آدام اۈغلو( منگو )همیشه لیͷ( دیریلمز)دیری قالماز(،١٨١.سیمه )قبر( گیردی گئری دؤنمʿز.Yalnuq məngü tirilməz,sımqa kirib kirü yanmas.یارین )بئل سۆمۆگۆ( بۇرخۇلسا ائل بۇلغانار )تشویش(.١٨٢.Yarın bulğansa, el bulğanur.یادېن یاغلʹ تیͅ ͑ه سیندَن اؤزۆنۆن)کۆلَرین( قانلʹ یۇمرۇغو اییی)دیر(.١٨٣.Yatnın yağlığ tiküsindən, özün qanlığ yuyruq yeg.یاولاق)لاوقا‐بددهن( بʿی دʿن )اَر( یاخشʹ یالقۇز دۇل قالماقدېر.١٨۴.Yavlaq tilliğ bəgdən kərü yalınqus tul yəg.آیاقېن )پیاده( آتʹ چارېق، گۆجۆ آذۇق )یۈل غذاسʹ(.١٨۵.Yayağ atı çaruq, küçü azuq.یایېن قاتېقلانسا)بʿرک اۈلسا( قېشېن سئوینملͬ اۈلار.١٨۶.Yayın qatıqlansa, qışın səvnur.یازېدا)چؤلده( قورد اۇِِلاسا، ائوده ایتین باغرې تۇتۇلۇر.١٨٧.Yazıda böri ulısa evdə it bağri tratişur.چؤلده سئولین)قرقاوال( اَیلَندیرʿنده )مواظب اۈل ( کͬ ائوده کͬ تۇیۇقۇ ایتیرمʿیʿسʿن.١٨٨.Yazıdaqı sevlin əyərgəli evdəki taquğu ıçğınma.یازماز آتېم)اشتباه سېز آتېش( یاغمور،١٨٩.یانېلماز بیلͬͽ یانقۇدۇر)انعکاس(.yazmaz atım yağmur,yangilmas bilgğə yangqu.١٨
