دکتر محمدحسین یحیایی; عملیات امنیتی نظامی ایران- ترکیه در چند پرده

پرده نخست/

ایران و ترکیه دو کشور مهم منطقه ای هستند که هر دو خود را بازیگر سیاسی و نظامی و میراث دار دو امپراتوری اسلامی از نوع شیعه و سنی می دانند که یکی با انقلاب مشروطه مسیر و روش سیاسی خود را تغییر داد و سال ها بعد بار دیگر گرفتار شیعه گری شد و در تلاش است تا هلال شیعه در منطقه بگستراند و دیگری با تنظیمات و گذر از امپراتوری عثمانی نظام لائیک را برگزید و سال ها در آن مسیر رفت تا حزب اسلامگرای عدالت و توسعه قدرت سیاسی را در دست گرفت و در تلاش است تا آموزه های اسلامی (سنی) را با جهان مدرن پیوند زند و با رشد اقتصادی جایگاه خود را در بین کشور های اسلامی، منطقه ای و جهانی پیدا کند که به نظر می رسد هر دو در نهان در آرزوی بازسازی گذشته خود هستند، از آن رو رابطه بسیار پیچیده، همراه با تنش و نرمش باهم دارند، بگونه ای که گاهی در رقابت و گاهی دیگر در رفاقت باهم به سر می برند، روش بسیار محتاطانه ای را در رابطه باهم پیش می گیرند، هردو کشور در سوریه و عراق حضور نظامی دارند، ایران در لبنان و یمن و ترکیه در لیبی و قطر فعالیت های نظامی خود را با چراغ خاموش به پیش می برند.

جنگ «چالدوران» و در پی آن قرارداد مرزی «قصر شیرین» در سال 1639 میلادی مرز های کنونی را مشخص کرده و دو کشور در این مدت هیچگونه اختلاف مرزی باهم نداشتند ولی به روش ها و شیوه های مختلف در امور داخلی یکدیگر مداخله کرده و از ظرفیت های موجود در آن به نفع خود استفاده کرده اند، در دوران تغییر رژیم و مبارزه برای استقلال در ترکیه، ایران از کردها و ارامنه ترکیه حمایت کرده تا امتیازاتی را از ترکیه بعد از عثمانی دریافت کند که این خود به یکی از عوامل مهم در تیرگی روابط تبدیل شده و در نهایت سال 1926 پیمان دوستی و امنیتی بین ایران و ترکیه به امضا رسیده است و بر اساس این پیمان ایران متعهد شده تا از کردها و ارامنه حمایت نکند و ترکیه هم در امور آذربایجان مداخله نکند، دیدار رضا شاه از ترکیه (1935) که در این دیدار به شدت تحت تاثیر عملکرد آتاتورک قرار گرفت، روابط دو کشور را بهم نزدیک تر کرد، در این میان کشور های دیگر منطقه هم به هم نزدیک شدند تا پیمان امنیتی و عدم مداخله در امور یکدیگر بنام پیمان «سعد آباد» بین کشور های ترکیه، عراق، افغانستان و ایران (1937) به امضاء رسید.

پرده دوم /

جنگ دوم جهانی تغییرات مهمی در جهان و منطقه بوجود آورد که بیشترین آثار و تغییرات آن در دهه 50 میلادی مشاهده گردید، ترکیه در مسیر آمریکا و پیمان نظامی «ناتو» قرار گرفت و ایالات متحده بزرگترین پایگاه نظامی خود را در «انجرلیک» شهر آدانا بر پا کرد و در ادامه آن «پیمان بغداد» هم به تشویق و حمایت آمریکا و بریتانیا بین کشور های ایران، ترکیه، پاکستان و عراق (1955) تشکیل شد که با انقلاب عراق و خروج آن از پیمان مذکور در سال 1958 نام آن به «پیمان سنتو» تغییر کرد و کشور های باقی مانده در پیمان همکاری های نظامی خود را در مبارزه با جنبش های مردمی منطقه پیش بردند، در سال 1964 طرح عمران منطقه «آر سی دی» به آن افزوده شد، در همه این مدت همکاری نزدیکی بین این کشور ها در پیشگیری از جنبش های محلی و قومی برقرار بود و هر گونه جنبشی را با نام و نشان چپگرا سرکوب می کردند، در این مدت رژیم شاه در مخالفت با عراق از کرد های شورشی آن (ملا مصطفی بارزانی) حمایت می کرد و همزمان چشمکی هم به کرد های ترکیه به بهانه هم تباری و هم نژادی می زد، ولی همواره رفتار احتیاط آمیز خود را در رابطه با ترکیه از دست نمی داد، در حالیکه با جنبش کرد ها و ترک های آذربایجان در داخل ایران به شدت و بی رحمانه مبارزه می کرد. انقلاب 1357 خورشیدی در ایران نقطه پایانی به پیمان سنتو و عمران منطقه ای گذاشت و دوران جدیدی در رابطه دو کشور پیش آورد، در سال های نخست انقلاب که «خمینی» نوید صدور آن را به دنیا و کشور های پیرامونی داده بود روابط سیاسی و دیپلوماتیک دو کشور تحت تاثیر آن شعار بی محتوا و فتنه انگیز قرار گرفت و نوعی نگرانی و تیرگی بر روابط دو کشور حاکم شد و تا آغاز جنگ ایران و عراق ادامه یافت.

پرده سوم/

با انقلاب در ایران حزب دمکرات کردستان ایران که سابقه دیرینه و پایگاه مردمی فراوانی در منطقه داشت فعالیت های خود را آغاز کرد و در مدت کوتاهی کنترل برخی از شهر ها را هم در دست گرفت که خوشآیند حکومت مرکز گرای شیعه نبود و در مدت کوتاهی سرکوب همراه با ترور و اعدام آغاز شد و در این میان احزاب دیگری در منطقه کردستان شکل گرفتند. جنگ طولانی ایران و عراق باعث شد که ایران با دیگر با مطرح کردن شعار های پیشین در منطقه کردستان عراق نفوذ کند و نیرو های کرد بویژه شیعیان را برای جنگ با صدام متشکل سازد که این سیاست به مسلح کردن بیشتر کرد ها در منطقه انجامید، حمله شیمیایی صدام به مناطق کرد نشین و مشاهده آن از سوی جهانیان زمینه ساز دادخواهی کرد ها در منطقه شد و همزمان تعداد زیادی از کرد ها به مناطق مرکزی ایران مهاجرت کردند و برخی هم زیر نفوذ رژیم جمهوری اسلامی ایران قرار گرفتند. از یک سو سرکوب شدید کردها در داخل ایران و از سوی دیگر کودتای نظامی ترکیه در سپتامبر 1980 تعداد زیادی از کردها را از دو سو مجبور به مهاجرت به اروپا کرد که این خود به یک عامل مهم تبلیغاتی برای کردها تبدیل شد و همزمان زمینه ساز بنیاد های اقتصادی کرد های ترکیه را فراهم آورد..

جمهوری اسلامی بار ها روش و تاکتیک خود را در برخورد با احزاب و گروه های کرد تغییر داد و تلاش ورزید تا شکاف بین آنها را افزایش دهد، در این میان قاتلانی را به نام نماینده به اروپا فرستاد تا باب مذاکره با رهبری حزب دمکرات کردستان ایران را باز کند و یا زمینه کشتار رهبران آن را فراهم آورد، در نتیجه دو بار رهبری این حزب مورد سوء قصد قرار گرفته، کشته شدند و در پی آن شکاف و انشعاب در حزب روی داد و احزاب دیگر کرد نیز گرفتار انشعاب شدند و هر کدام پیشمرگه های خود را در مبارزه با رژیم جمهوری اسلامی تشکیل دادند که گاهی عملیاتی را هم انجام دادند

پرده چهارم/

مبارزه کرد ها در ترکیه تاریخ دیرینه ای دارد، دهه 70 میلادی ترکیه دستخوش فعالیت های گسترده سیاسی بویژه گروه های چپ دانشجویی و سندیکایی بود که خواهان تغییر و گسترش آزادی بودند و در مواردی هم مورد حمایت خارج قرار می گرفتند.در این میان جوانان کرد هم که برای کار و یا تحصیل به شهر های بزرگ می آمدند تحت تاثیر شرایط حاکم بر جامعه قرار گرفته به فعالیت های سیاسی روی می آوردند، در این راستا گروهی از جوانان چپگرای کرد که هیچگونه رابطه و نزدیکی به کارگران نداشتند حزب کارگران کردستان (پ ک ک) را در یکی از روستاهای کرد نشین ترکیه تشکیل دادند و رهبری آن را «عبداله اوجالان» به عهده گرفت.اوجالان سعی کرد احساسات ملی را با خواسته های اقتصادی و محرومیت اجتماعی کردها پیوند زند و برخی از جوانان کرد را بخود جلب کند، سوریه در این دوره پایگاه های آموزشی را در اختیار این جوانان محروم گذاشت، در حالیکه در داخل سوریه با کردها به شدت و خشونت رفتار می کرد و حتا به آنان شناسنامه نمی داد، از جنبش کردها و علوی های ترکیه حمایت می کرد، هدف سوریه مخالفت با ترکیه و فشار بر آن کشور بود که از حق آبه خود از رودخانه فرات استفاده کند و مانع از سنگ اندازی ترکیه به جریان آب این رودخانه شود.

نیرو های پ ک ک به جنگ و گریز با نیرو های نظامی ترکیه در این سال ها ادامه دادند که در نتیجه آن هزاران نفر جان باختند، ترکیه اولین اقدام نظامی خود را بر علیه نیرو های پ ک ک در 27 ماه مه 1984 به اجرا در آورد و در سال های بعد هم ادامه داد. در این میان جامعه شناسان و فعالین سیاسی و اجتماعی ترکیه یادآور شدند که علت گرایش جوانان کرد به عملیات نظامی و تروریستی، محرومیت اقتصادی و بحران های ناشی از آن است، دولت ترکیه برای جبران آن بزرگترین پروزه اقتصادی ترکیه را به نام گاپ (گونی آنادولو پروژسی) به اجرا گذاشت و همچنین راه مذاکره با سوریه را در پیش گرفت که به دستگیری اوجالان انجامید (اوجالان از سوریه اخراج شد، با گذر از چند کشور در کنیا به دام افتاد)

رشد سریع و پایدار اقتصادی در ترکیه در دو دهه گذشته نیاز به نیروی کار را به سرعت افزایش داد و تعداد زیادی از جوانان کرد به سوی شهر های بزرگ سرازیر شدند، نیروی کار ارزان و جوان خوشآیند سرمایه داری ترکیه بود، این جوانان در همه حوزه های اقتصادی (تولیدی، ساخت و ساز، خدمات، توریسم و…) جذب شده در محلات و مناطق مشخصی که بیشتر در حاشیه شهر های بزرگ بود ساکن شدند که در سال های بعد گاهی با احساس و هیجان و گاهی هم با آموزش ملی گرایی به فعالیت های سیاسی روی آوردند تا جائیکه در انتخابات شهرداری ها به یک نیروی تعیین کننده تبدیل شدند. در نتیجه احزاب سیاسی و هویت خواه خود را با پایگاه اجتماعی کردها تشکیل دادند و وارد مجلس ملی ترکیه شدند، روشنفکران ترک از آن استقبال کرده، بر آن باور بودند که با آغاز فعالیت های سیاسی دوران ترور و برخورد نظامی به پایان خواهد رسید، در این میان سقوط صدام و تشکیل دولت افلیم کردستان در شمال عراق دگرگونی های مهمی در منطقه آفرید. کردهای عراق نه تنها در شمال عراق بلکه در بغداد هم صاحب نفوذ و موقعیت سیاسی شدند. دولت ترکیه با دولت اقلیم رابطه بسیار دوستانه ای برقرار کرد و کمک های مهمی به برپایی آن انجام داد (خط لوله نفت، نیاز های غذایی، ساخت و ساز و …) و در داخل هم مذاکره با کردها را که از اسلو شروع شده بود ادامه داد…

پرده پنجم/

بهار عربی که از تونس شروع شده بود در مدت کوتاهی به بخش مهمی از کشور های عربی گسترش یافت و به سوریه رسید،.کردهای سوریه بعد از سال ها سرکوب با اندکی از طعم خوشآیند آزادی آشنا شدند و به سازماندهی خود پرداختند و مبارزه خود را با رژیم اسد گسترش دادند و خواستار خود مختاری در شمال سوریه و در آنسوی مرز های ترکیه شدند که این خود از یک سو کردهای ترکیه، عراق و سوریه را بهم پیوند می داد و از سوی دیگر امنیت و تمامیت ارضی ترکیه را به مخاطره می انداخت، در نتیجه ترکیه با همه توان در مقابل آن ایستادگی می کرد، تشکیل دولت اسلامی داعش و خشونت عریان و غیر انسانی آن (گردن زدن، فروش دختران و زنان ایزدی و…) فرصت مناسبی به یگان های مدافع خلق کرد داد تا مبارزه پیگیر و بی امان خود را با دولت اسلامی داعش پیش ببرند و مورد حمایت نیروها و دولت های خارجی قرار گیرند، در این مدت سیل اسلحه از سوی ایالات متحده و دولت اقلیم کردستان به سوی آنان سرازیر شد که خشم ترکیه را بر انگیخت. پیروزی کردهای سوریه از یک سو و رفراندوم استقلال در دولت اقلیم کردستان از سوی دیگر تحرک جدیدی در بین کردهای ایران و ترکیه آفرید و جنگ و ترور را به داخل ترکیه و ایران کشاند، ترکیه با همکاری برخی دیگر از نیرو های خارجی که در ترکیه تعلیم دیده بودند عملیات شاخه زیتون را در شمال سوریه آغاز کرد و در بخش هایی از آن متمرکز شد و پایگاه ساخت و همزمان به سرکوب نیرو های پ ک ک در خاک ترکیه و عراق پرداخت و در عمق خاک عراق با بمباران های هوایی پیشروی کرد، و همزمان به دولت ایران هشدار داد که نیرو های کرد برای پنهان شدن از مرز ایران می گذرند و در خاک ایران پنهان می شوند، در این راستا «سلیمان سویلو» وزیر کشور ترکیه در دیدار مرزی خود با ایران(17 اردیبهشت 99) گفت: بیش از 100 تروریست از مرز گذشته در « دامبات » ماکو ساکن شدند، اگر ایران مداخله نکند ما بر اساس توافقات امنیتی بین دو کشور آنان را در داخل خاک ایران تعقیب خواهیم کرد.این گفتار با واکنش های تند برخی از فرماندهان سپاه روبرو شد ولی به سرعت خویشتنداری بر اینگونه گفتار حاکم شد و نیرو های سپاه حمله به نفرات حزب دمکرات و نیرو های پژاک را در داخل کشور سرعت بخشیدند.

بحران شدید و روز افزون اقتصادی در ایران باعث شده است که کرنش در مقابل همسایگان خود را در پیش بگیرد زیرا برای دور زدن تحریم ها و تامین ارز به آنان نیاز دارد، در تحریم پیشین ترکیه کمک های زیادی به ایران برای دور زدن تحریم ها کرد (هالک بانک، رضا صراف، بابک زنجانی و…) تعداد زیادی از شرکت های ترک به یاری ایران شتافتند ولی این بار بگونه ی دیگری پیش می رود، حجم تجاری ترکیه با ایران به شدت کاهش پیدا کرده است، بر اساس گزارش مرکز آمار ترکیه، در 5 ماه نخست امسال(2020) واردات ترکیه از ایران به 356 میلیون دلار کاهش یافته و 10 برابر از سال گذشته در همین دوره که بیش از 3 و نیم میلیارد دلار بوده کمتر شده است، در این میان خط لوله گاز در 12 مارس از سوی نفرات پ ک ک منفجر شده و ترکیه تمایلی به ترمیم و راه اندازی آن از خود نشان نمی دهد.

پرده ششم/

با دیدار محمد جواد ظریف از بغداد و آنکارا و گفتگو با مولود چاووش اوغلو حملات هماهنگ و مشترک دو کشور به شمال عراق و مواضع نیرو های کرد در دوشنبه 26 خرداد آغاز شد، ایران با توپخانه و موشک های کوتاه برد به بلندی های آلانه و حاجی عمران در اربیل که نیرو های حزب دمکرات، کومله و پژاک در آنجا پایگاه دارند حمله ور شد و همزمان رزمایش اقتدار «شهدای کرد مسلمان» را در منطقه شمالغرب، از دهانه چیلر در مرز عراق را تا ارتفاعات چهل چشمه پیش برد، در این رزمایش یگان های نیروی زمینی سپاه، تیپ مخصوص، زرهی پیاده، پهپادی، هوانیروز و یگان های بومی سپاه های استانی در منطقه شرکت کردند (سردار پاکپور در گفتگو با ایرنا، چهارشنبه 3 تیر ماه)… به نظر می رسد استفاده از یگان های بومی برای نفوذ به عمق مناطق کرد نشین است زیرا مردم منطقه در مقابل نیرو های سپاهی مقاومت می کنند و مانع از حرکت آنها می شوند، سردار پاکپور یادآور شد که در سال های 97 و 98 نیز مرکز تروریست ها در کوه سنجق و مقرهایی در حاشیه مرزی با اقلیم عراق مورد حملات موشکی، پهپادی و توپخانه ای نیروی زمینی سپاه قرار گرفت.

حملات ترکیه به شمال عراق با نام «پنجه عقاب» در سحرگاه 17 ژوئن آغاز شد، ترکیه با حملات هوایی و گسترده پایگاه های پ ک ک را در منطقه «هفتانین» درهم کوبید و سپس به استان «دهوک» وارد شد که گویا در نظر دارد پایگاه دائمی در آن احداث کند. «فرزنگ احمد» شهردار حاج عمران می گوید که نخست ایران با توپخانه و موشک منطقه را زیر آتش گرفت، سپس حملات هوایی ترکیه با هماهنگی کامل آغاز شد، ترکیه بعد از عملیات پنجه عقاب این بار نام عملیات خود را عوض کرد و با نام «پنجه پلنگ و یا چنگال پلنگ» به حملات خود ادامه داد و دامنه آن را با حملات هوایی، پهپادی، توپخانه ای به مواضع پ ک ک در قندیل (نزدیک به مرز ایران)، خارکوک، ژاپ، آراشین، بایسان، سنجار، کاراجاک و… ادامه داد

در پی حملات و عملیات نظامی ایران و ترکیه در عمق خاک عراق، دولت عراق، امارات متحده عربی، اتحادیه عرب و وزارت امور خارجه عربستان اعتراض خود را به این حملات بیان کردند، دولت عراق سفیر ایران را یکبار و سفیر ترکیه را برای اعتراض دو بار فرا خواند و مداخله نظامی این دو کشور را نقض حاکمیت و نقض قوانین بین المللی خواند و همزمان اتحادیه عرب با محکوم کردن حملات ترکیه از آن کشور خواست بدون قید و شرط به تجاوز پایان دهد و از آن کشور بیرون برود. در مقابل وزارت دفاع ترکیه حمله به مواضع تروریست ها را حق مشروع خود و در چارچوب قوانین بین المللی خواند و «هلوسی آکار» وزیر دفاع ترکیه گفت: با عملیات پنجه پلنگ 700 هدف با خاک یکسان شده و عملیات همچنان ادامه دارد.در این میان «جوتیار عادل» سخنگوی دولت اقلیم کردستان گفت : این حملات درد و رنج فراوانی در پی دارد، جمهوری ترکیه باید به حاکمیت ما احترام بگذارد و نیرو های پ ک ک هم بیدرنگ منطقه را ترک کند.

آنچه مسلم است این جنگ بعد از مدتی به پایان خواهد رسید تا نوبت دیگر فرا برسد و بار دیگر برای تامین و حفظ منافع برخی شعله ور شود، باید دیدگاه ها و بینش هایی که با زمان همخوانی و همسویی ندارند عوض شوند، سیاست های یگانه سازی، ملت سازی کذایی و انکار که از دهه های نخست قرن گذشته در منطقه پیش برده شده و جواب نداده تغییر کند. باید شرایط کنونی را درک کرد، از ترور، وحشت آفرینی، کاربرد تفنگ، توپخانه و حملات هوایی، آتش و خون جاری می شود و کینه و انتقام را پایدار می کند، راه برون رفت مذاکره، گفتگو، احترام متقابل به حقوق ملل و شناسایی حق تعیین سرنوشت بر اساس حقوق بشر و میثاق های بین المللی است.